How to better understand Cambodia

Khmer Times, Opinion, 25 January 2023 (Link)

There are two ways to better understand a country and its people.

One way is to give up all prejudice and try to approach local people with naked eyes.

Another is to seek to understand the original thoughts, cultures and identities of local people.

Now let us discuss about the first way, the importance of seeing local people with naked eyes without predetermined frames of prejudice.

The approach towards Cambodia and Cambodian people should be in a learning attitude, trying to understand without prejudice and predetermined judgment.

For example, for Cambodian people, when asked what they think about Japanese, they often can accept Japanese as they are, not as the imperialist invaders based on historical and cultural prejudice even if Cambodian people like to watch Khmer-dubbed Chinese movies, Korean movies and American movies that portray Japanese as devil imperialists.

They just accept Japanese people as Japanese, as friends, as guests, as pure human being without any prejudgment.

Cambodian people know that there are also some rude and arrogant American, Chinese, Japanese, and Korean. But they still approach those foreigners without discrimination.

Cambodian people rarely view Westerners in the historical frames, such as the past colonists, the past bombers over our grandparents, the past “sanctioners” over our parents, or as the past Khmer Rouge sympathizers.

Generally, we don’t have vengeful feeling against foreigners.

Such kind of approach by Cambodian people should be reciprocated by foreigners.

Now let us discuss about the second way, the importance of digging deeper by getting to know the original thoughts and ways of life of local people.

Time to accept Cambodia as it is

Khmer Times, Opinion, 23 January 2023 (Link)

In his memoir, Lee Kuan Yew remarked that Cambodia’s “present leaders,” meaning Hun Sen, “are the product of bitter, relentless struggles in which opponents were either eliminated or neutralized. They are utterly merciless and ruthless, without humane feelings.”

This is the general view of foreign observers over Cambodian leaders. But was it a correct view about Cambodia and Cambodian leaders?

Back then, Singapore was not alone in despising Cambodian leaders whom they treated as Vietnam’s puppet. Many countries put sanction on Cambodia and the remaining few million Cambodian survivors. Many countries provided legitimacy and weapons to, and conducted trade with the Khmer Rouge. The anti-Vietnam and anti-communism sentiment had justified those countries’ being as Khmer Rouge sympathizers.

For now, we have the benefit of re-evaluating history in hindsight.

For now, we could understand that being a Khmer Rouge sympathizer was a mistake against the surviving Cambodian people.

This was the past mistake of foreign observers, and they should learn from that mistake by trying to understand what Cambodian leaders think. They have to remove their own stubborn and rigid ideological and geopolitical frames if they want to understand better about Cambodian leaders.

Was Hun Sen really  Vietnam’s puppet? Was Hun Sen a communist dictator?

By reviewing Prime Minister Hun Sen’s five-hour testimony in the National Assembly on the border issues between Cambodia and Vietnam on 9 August 2012, and his 64-page written statement dated 8 September 2015, one would have wondered why would Vietnam spend more than 40 years to negotiate border issues with its puppet?

If one can read Prime Minister Hun Sen’s book entitled, “10 Years of Cambodia’s March: 1979-1989”, one can re-evaluate what was the situation and challenges that Cambodian leaders were facing, and evaluate their leadership’s approaches and perspectives.

From the book, one can observe that Hun Sen is not an ideologue. He is a pragmatist that cares the most for the nation’s survival and people’s livelihood. He adopted market economy and partial privatization well before Vietnam did. He initiated peace negotiation with the then-Prince Norodom Sihanouk despite internal opposition within his party. He invited the United Nations to broker Cambodian peace and to station in Cambodia despite the fear of losing sovereignty and foreign domination. He was not a dictator as he was trying to mobilize consensus and support from within his party since the beginning. His approach is still the same. He never made a decision in silo, with a complete lack of information or consultation.

All of these historical decisions defined the quality and capability of Cambodian leaders, and those surrounding them.

សម្តេចនាយករដ្ឋមន្ត្រី ហ៊ុន ម៉ា​ណែ​ត មេដឹកនាំក្មេង​ជាងគេ​ក្នុង​អាស៊ាន ប្រវត្តិសាស្ត្រ​សា​ឡើងវិញ​

លិខិតមិត្តអ្នកអាន, ភ្នំពេញប៉ុស្តិ៍, ថ្ងៃទី ៧ កញ្ញា ២០២៣ (តំណភ្ជាប់)

សម្តេចនាយក​រដ្ឋមន្ត្រី ហ៊ុន ម៉ា​ណែ​ត កំពុង​ចូលរួម​កិច្ចប្រជុំ​កំពូល​អាស៊ាន​លើក​ទី​៤៣ និង​កិច្ចប្រជុំ​កំពូល​ពាក់ព័ន្ធ​នៅ​ប្រ​ទេស​ឥណ្ឌូនេស៊ី​។ ក្នុង​វ័យ​ ៤៥ ​ឆ្នាំ លោក​បាន​ទាក់ទាញ​ចំណាប់​អារម្មណ៍​យ៉ាងខ្លាំង​ក្នុង​នាម​ជា​មេដឹកនាំ​ក្មេង​ជាងគេ ក្នុង​ចំណោម​មេដឹកនាំ​អាស៊ាន​ទាំង ១០​។​

​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​សា​ឡើងវិញ​? ត្រឹមត្រូវ​ហើយពី​ព្រោះថា អតីតនាយករដ្ឋមន្ត្រី សម្តេច ហ៊ុន សែ​ន ក៏បាន​ចូលរួម​កិច្ចប្រជុំ​កំពូល​អាស៊ាន​លើកដំបូង​របស់គាត់​នៅ​ឆ្នាំ​ ១៩៩៩ នៅ​ទីក្រុង​ម៉ានីល ប្រទេស​ហ្វីលីពីន ក្នុងនាម​ជា​មេដឹកនាំ​អាស៊ាន​ក្មេង​ជាងគេ​ដែរ កាលដែល​គាត់​មាន​អាយុ​ ៤៧​ ឆ្នាំ​។​

​ក្រោម​ការដឹកនាំ​របស់​សម្តេច ហ៊ុន សែន កម្ពុជា​បាន​ក្លាយជា​សមាជិក​នៃ​សមាគម​ប្រជាជាតិអាស៊ីអាគ្នេយ៍ (​អាស៊ាន​) នៅ​ថ្ងៃទី ៣០ ខែមេសា ឆ្នាំ ១៩៩៩ នៅ​ទីក្រុង​ហាណូយ ប្រទេស​វៀតណាម​។ ឥឡូវនេះ មាន​រយៈ​កាល ២៤ ឆ្នាំ​ហើយ ដែល​ប្រទេស​កម្ពុជា​បាន​ក្លាយជា​សមា​ជិក​នៃ​អង្គការ​តំបន់​មួយ​នេះ ដែល​ក្នុង​រយៈកាល​ចុងក្រោយ​នេះ ត្រូវបានគេទទួលស្គាល់​ថា ជា​តំបន់​មួយ​ដែលមាន​អំណាច​ការទូត និង​សេដ្ឋកិច្ច​ខ្លាំង តាមរយៈ​អំណាច​កោះប្រជុំ និង​ប្រមូលផ្តុំ​មេដឹកនាំ​នៃ​ប្រទេស​សំខាន់ៗ​ជាច្រើន​នៅលើ​ពិភពលោក ជាពិសេស ក្នុងអំឡុងពេល​នៃ​ការកើនឡើង​ការប្រកួត​ប្រជែង​រវាង​ប្រទេស​មហាអំណាច និង​ការធ្លាក់ចុះ​នៃ​សេដ្ឋកិច្ច​ពិភពលោក​។​

​ថ្វីដ្បិតតែ​មាន​វ័យក្មេង​ជាង​គេ​ក៏ដោយ យើង​មិនឃើញ​មាន​​ភាព​រដិបរដុប ក្នុងការ​បំពេញ​​តួនាទី​របស់គាត់​ឡើយ នៅក្នុង​រដូវ​កាល​នៃ​កិច្ចប្រជុំ​កំពូល​ដំបូង​របស់គាត់ ហើយ​យើង​ក៏​មិនឃើញ​មានការ​វាយតម្លៃ​ស្រាល ពី​សំណាក់​ដៃគូ​សន្ទនា​របស់​គាត់ ដោយសារតែ​អាយុ​ក្មេង​របស់គាត់​ដែរ​។ ផ្ទុយទៅវិញ បើ​វិនិច្ឆ័យ​លើ​ភាពម៉ឺងម៉ាត់ ហ្មត់ចត់​របស់គាត់ និង​លទ្ធផល​ក្រោយពី​ការប្រជុំ​នីមួយៗ យើង​​គួរតែ​អាច​និយាយបានថា គាត់​ពិតជា​បាន​បំពេញ​តួនាទី​បាន​យ៉ាង​ល្អ រលូន និង​ពិតជា​គួរឱ្យ​ចាប់អារម្មណ៍​។​

​គាត់​អង្គុយ​ដោយមាន​ទំនុកចិត្ត​ក្នុងអំឡុងពេល​កិច្ចប្រជុំ​អាហារ​ពេលព្រឹក​ជាមួយ​មេដឹកនាំ​វៀតណាម និង​ឡាវ​។ រូបថត​ពី​កិច្ចប្រជុំ​ទ្វេភាគី​ទាំងអស់​បានបង្ហាញ​ពី​ភាពរួស​រាយ និង​ញញឹមញញែម​របស់​អ្នកចូលរួម​ទាំងអស់ ដែល​ឆ្លុះបញ្ចាំង​ពី​បរិយាកាស​ស្និទ្ធស្នាល និង​រាក់ទាក់​។ ប្រៀប​បីដូច​ជាការជួបគ្នា​រវាង​មិត្ត​ចាស់​។ នៅក្នុង​ជំនួប​របស់គាត់​ជាមួយ​មេដឹកនាំ​ដែលមាន​វ័យ​ចំណាស់​ជាង​គាត់ ដូចជា​ព្រះ​ចៅ​ស៊ុ​ល​តង់​របស់​ប្រ៊ុយ​ណេ នាយករដ្ឋមន្ត្រី​សិង្ហ​បុរី លី សៀន​ឡុង និង​នាយករដ្ឋមន្ត្រី​ម៉ាឡេស៊ី អាន់វ៉ា​ អ៊ីប្រាហ៊ីម ជាដើម គាត់​បាន​បង្ហាញ​ពី​ចរិត​សុភាពរាបសា និង​គួរសម ប៉ុន្តែ​ម៉ឺងម៉ាត់ និង​ថ្លៃថ្នូរ​។ នេះ​គឺជា​គុណធម៌​របស់​ខ្មែរ​ក្នុងការ​បង្ហាញ​ការគោរព​ចំពោះ​បុគ្គល​ដែលមាន​វ័យ​ចំណាស់​ជាង​យើង​ ប៉ុន្តែ​លោក​នៅតែ​រក្សា​សមភាព​ក្នុងចំណោម​​មេដឹកនាំ​ប្រទេស និង​ក្នុងចំណោម​គ្រួសារ​អាស៊ាន​។​

​គាត់​បានបង្ហាញ​ពី​របៀបរបប​ការងារ​បែប​សាច់​ការ និង​ផ្តោត​លើ​លទ្ធផល​ជា​ចម្បង​។ ជាក់ស្តែង គាត់​បាន​ឈានដល់​ការសម្រេច​កិច្ចព្រមព្រៀង​ជាមួយ​ឥណ្ឌូនេស៊ី​ក្នុងការ​នាំចេញ​អង្ករ​ចំនួន ២៥​ ម៉ឺន​តោន ក្នុង​ ១ ឆ្នាំ​នៅក្នុង​ជំនួប​លើកដំបូង​របស់​គាត់​ជាមួយ​ប្រធានាធិបតី ចូ​កូ វី​ដូ​ដូ​។

ដូចគ្នានេះដែរ អនុសារណៈ​នៃ​ការយោគយល់​គ្នា​ស្តីពី​ភាពជា​ដៃគូ​រវាង​កម្ពុជា​-​ហ្វីលីពីន​ក្នុង​វិស័យ​កសិកម្ម និង​ការអភិ​វឌ្ឍ​សហគ្រាស​ធុន​តូច និង​មធ្យម ក៏​ត្រូវបាន​ចុះហត្ថលេខា​ក្នុងអំឡុង​កិច្ចប្រជុំ​លើកដំបូង​របស់គាត់​ជាមួយ​ប្រធានាធិបតី​ហ្វេីឌី​ណាន់ ម៉ា​កូ​ស ជូ​នៀរ ដែរ​។​

​នៅក្នុង​កិច្ចប្រជុំ​សំខាន់ៗ​ដូចជា​កិច្ចប្រជុំ​កំពូល​ពេញអង្គ និង​កិច្ចប្រជុំ​ចង្អៀត សម្តេច ហ៊ុន ម៉ា​ណែ​ត បានលើកឡើង​អំពី​ការវិវឌ្ឍសំខាន់ៗ​នៅក្នុង​តំបន់ ដោយ​សង្កត់ធ្ងន់​លើ​ប្រធានបទ​របស់​ឥណ្ឌូនេស៊ី​៖ «​សារៈសំខាន់​អាស៊ាន​៖ ស្នូល​នៃ​កំណើន​»។

យ៉ាងណាមិញ គាត់​មិនមែន​ថ្មីថ្មោង​សុទ្ធសាធ ក្នុង​កិច្ចការ​ការ​ទូត​នោះទេ​។ គាត់​បាន​ប្រឡូក​ក្នុង​វិស័យនេះ មិនមែន​ក្រោម​ស្រមោល​នៃ​ឪពុក​របស់គាត់​ទេ គឺ​គាត់​បាន​ប្រឡូក​វិស័យ​ការទូត តាមបែប​ផែនការ​ងារ​យោធា​។ គាត់​បាន​ទៅ​បំពេញ​ទស្សនកិច្ច​នៅ​ប្រទេស​ជា​មិត្ត​ជាច្រើន​ ដូចជា ចិន ឥណ្ឌា ជប៉ុន សិង្ហ​បុរី ថៃ និង​វៀតណាម​ជាដើម ហើយ​​ត្រូវ​​បានទទួល​ដោយ​កងកិត្តិ​យ​ស និង​មេដឹកនាំ​នៃ​ប្រទេស​ជា​មិត្ត តាំងពី​មុនពេល​ដែល​គាត់​ត្រូវ​បាន​បោះឆ្នោត​ជ្រើស​តាំង​​ជា​នាយករដ្ឋមន្ត្រី​។ គាត់​មាន​ជំនាញ​ក្នុង​កិច្ចការ​អន្តរជាតិ កិច្ចការយោធា និង​សេដ្ឋកិច្ច ដោយ​ផ្អែកលើ​សាវតារ​ដ៏​រឹងមាំ​នៃ​ការអប់រំ និង​ការងារ​របស់គាត់​​។​

​កិច្ចប្រជុំ​ទាំងអស់នេះ គួរតែ​សមល្មម​សម្រាប់​អ្នកសង្កេតការណ៍​បរទេស ក្នុងការ​បញ្ជាក់​ថា សម្តេច ហ៊ុន ម៉ា​ណែ​ត គឺជា​ដៃគូ​សន្ទនា​ដ៏​មាន​ប្រសិទ្ធភាព និង​មាន​ភាពចាស់ទុំ​ជាង​អាយុ​របស់គាត់​។​

​ប៉ុន្តែ​នៅមាន​ឥស្សរជន​ដែល​មាន​ស្រមោល​ឥទ្ធិពល​ធំ​ម្នាក់​ទៀត នៅក្នុង​កិច្ចប្រជុំ​អាស៊ាន​នោះ​គឺ អតីត​នាយករដ្ឋមន្ត្រី​សម្តេច ហ៊ុន សែន​។​ នៅក្នុង​កិច្ចប្រជុំ​នោះ គ្រប់គ្នា​បាន​និយាយ​អំពី​ឈ្មោះ​របស់គាត់ និង​រំឭក​ពី​ការណ៍​ដែល​គាត់​បាន​បន្សល់​ទុក​កេរដំណែល​នានា​ទាក់ទង​នឹង​ការអភិវឌ្ឍ​ស្ថាប័ន​របស់​អាស៊ាន ការរក្សា​សន្តិភាព និង​ស្ថិរភាព​ក្នុង​តំបន់ ក៏ដូចជា​ការលើកកម្ពស់​សមាហរណកម្ម​​ក្នុង​តំបន់​។​

​មាន​ភាសិត​ខ្មែរ​មួយ​ពោល​ថា «ទូក​ទៅ កំពង់​នៅ​»​។ កេរដំណែល​របស់​អតីត​នាយករដ្ឋមន្ត្រី សម្តេច ហ៊ុន សែន នឹងត្រូវ​ចងចាំ​ក្នុង​អាស៊ាន​។​

​ទោះបីជា​មានការ​រិះគន់​ប្រឆាំងនឹង​រូបលោក​ដោយ​ផ្អែក​លើ​ទស្សនៈ​របស់លោក​ខាងលិច​អំពី​លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ​ឥតខ្ចោះ​ក៏ដោយ ក៏​សម្តេច ហ៊ុន សែន ទទួលបាន​នូវ​ការគោរព​កោតសរសើរ ពី​ប្រទេស​កំពុង​អភិវឌ្ឍ​ជាច្រើន បើ​ពិចារណា​លើ​ទិដ្ឋភាព​នៃ​ការកសាង​សន្តិភាព ការកសាង​ប្រទេស ការអភិវឌ្ឍ និង​វិស័យ​ការទូត​។ នេះ​គឺជា​ការកម្រ​ណាស់​ដែល​ប្រទេស​តូច​មួយ​ដូចជា​កម្ពុជា អាច​បញ្ចេញ​ឥទ្ធិពល​របស់ខ្លួន​លើ​បញ្ហាសំខាន់ៗ​ក្នុង​តំបន់ និង​​ពិភពលោក​បច្ចុប្បន្ន ដូចជា បញ្ហា​មី​យ៉ាន់​ម៉ា សមុទ្រ​ចិន​ខាងត្បូង និង​អ៊ុយ​ក្រែ​ន​ជាដើម​។​

​នេះ​មិនមែន​ដោយសារ​សមត្ថភាព​ដ៏​អស្ចារ្យ​របស់​អតីត​នាយករដ្ឋមន្ត្រី​តែម្នាក់ឯង​នោះដែរ ប៉ុន្តែ​​ក៏ដោយ​សារ​ថា អាស៊ាន​បាន​ផ្តល់នូវ​វេទិកា​ដែលជា​ក្របខ័ណ្ឌ​ស្ថាប័ន​ប្រទាក់ក្រឡា​ដ៏​ស្មុគស្មាញ ដើម្បីឱ្យ​គាត់​បាន​បញ្ចេញ​ឥទ្ធិពល​លើ​បញ្ហា​ដែលជា​ផលប្រយោជន៍ និង​កង្វល់​រួម​។

ពិតណាស់ ប្រទេស​នានា​នឹងមិន​គោរព​តាម​គាត់​ទេ ប្រសិនបើ​គាត់​កេងប្រវ័ញ្ច​ក្របខ័ណ្ឌ​នេះ ប៉ុន្តែ​សម្តេច ហ៊ុន សែន តែងតែ​ព្យាយាម​ប្រើប្រាស់​ក្របខ័ណ្ឌ​ពហុភាគី​របស់​អាស៊ាន មិនមែន​ដើម្បី​ផលប្រយោជន៍​ផ្ទាល់ខ្លួន​របស់​គាត់​ទេ ប៉ុន្តែ​ដើម្បី​​សន្តិភាព និង​ស្ថិរភាព​។ គាត់​មាន​ភាព​ដាច់​ណាត់ ឱ្យតែ​ទាក់​ទង​នឹង​បញ្ហា​សន្តិភាព ហើយ​គាត់​តែងតែ​តស៊ូ​មតិ​ជំរុញឱ្យ​មាន​​ការសន្ទនា​ជានិច្ច​បើទោះបី​ជា​ឱកាស​សម្រាប់​ការសន្ទនា​រវាង​ភាគី​ជម្លោះ មាន​តិចតួច​បំផុត​ក៏ដោយ​។​

​អតីត​នាយករដ្ឋមន្ត្រី ហ៊ុន សែន បាន​រំឭកថា «ខ្ញុំ​ចងចាំ​នៅពេលដែល​ការចរចា​ជាច្រើន​លើក​ បាន​បរាជ័យ ហើយ​ភាគី​ទាំងអស់​ចេញមក​វិញ​ដោយ​ដៃ​ទទេ​ ប៉ុន្តែ ឆន្ទៈ និង​ការតាំងចិត្ត​ដ៏​មុតមាំ​ដើម្បី​សម្រេច​សន្តិ​ភាព​សម្រាប់​ប្រជាជន​កម្ពុជា​តែងតែ​នាំ​ពួកយើង​ឱ្យ​ត្រឡប់​ចូល​តុ​ចរចា​វិញ​ជានិច្ច​»​។​

​នៅពេលដែល​មេដឹកនាំ​កម្ពុជា​​ចែករំលែក​បទពិសោធន៍​នេះ​ជាមួយ​ប្រទេស​មី​យ៉ាន់​ម៉ា គាត់​ត្រូវបាន​គេ​ប្រាប់ថា មី​យ៉ាន់​ម៉ា​មិនអាច​ចរចា​បានទេ​ព្រោះ​ភាគី​​ទាំងសងខាង​ចាត់ទុក​គ្នា​ជា​ភេរ​វករ​។ ប៉ុន្តែ​មេដឹកនាំ​កម្ពុជា​បាន​រៀបរាប់​ពីបទ​ពិសោធន៍​របស់គាត់​ថា គាត់​ត្រូវ​ចូល​តុ​ចរចា​ទោះបី​ត្រូវ​ចរចា​ជាមួយ​ខ្មែរក្រហម​ដែល​គេ​ស្គាល់​ថា​ជា​មេឃាតករ​បាតដៃ​ប្រឡាក់​ឈាម​ក៏ដោយ​។​

​តទៅ​មុខ សម្តេច ហ៊ុន ម៉ា​ណែ​ត ត្រូវ​បន្ត​នូវ​មរតក​ដែល​សម្តេច ហ៊ុន សែន បន្សល់ទុក​ក្នុង​វិស័យ​ការទូត​អាស៊ាន​។ នេះ​​ជា​ទំនៀមទម្លាប់​ការទូត​ដ៏​យូរអង្វែង​របស់​កម្ពុជា​ដែល​ផ្តល់​តម្លៃ​ដល់​សន្តិភាព និង​ស្ថិរភាព​លើសពី​អ្វី​ទាំងអស់ ដោយ​ផ្អែកលើ​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​ដោយឡែក​របស់​កម្ពុជា ដែល​បាន​ចារ​ឆ្លាក់​នូវ​ចរិតលក្ខណៈ​នៃ​វប្បធម៌​នយោបាយ និង​ការទូត​របស់​កម្ពុជា​៕​ 

Samdech Hun Manet, ASEAN’s youngest leader–History repeats itself

Opinion, Khmer Times, 7 September 2023 (Link)

Prime Minister Hun Manet is attending 43rd ASEAN Summit and related Summits in Indonesia. At 45, he drew a lot of attention as the youngest of all the 10 ASEAN leaders.

History repeats itself. Former Prime Minister Samdech Hun Sen also attended his first ASEAN Summit in 1999 in Manila, the Philippines, as the youngest ASEAN leader when he was 47 years old.

Under Samdech Hun Sen’s leadership, Cambodia became a member of ASEAN on April 30, 1999 in Hanoi, Vietnam. It has been 24 years since Cambodia became a member of this regional grouping, recently seen as a diplomatic and economic powerhouse thanks to its influential convening power amid superpower rivalry and a global economic slowdown.

Despite being the youngest, it doesn’t appear that Samdech Hun Manet was uncomfortable fulfilling his roles in his first summitry season or that his partners took him lightly for his age. On the contrary, judging by his composure and the results of each meeting, we can say that his performance was smooth and quite impressive.

He sat at the table with confidence during breakfast meetings with Vietnamese and Lao leaders. Photos from all bilateral meetings showed smiling photos of each participant, reflecting a cordial and friendly atmosphere. Meetings were like those between old friends. In his meetings with leaders older than him, such as Brunei leader His Majesty Sultan Haji Hassanal Bolkiah, Singaporean Prime Minister Lee Hsien Loong, and Malaysian Prime Minister Anwar Ibrahim, he appeared humble and courteous, but firm and dignified. It is an inherent Khmer virtue to show respect to people older than us. Yet he maintained equality among the leaders of nations and within the ASEAN family.

He demonstrated a straight-to-business demeanor and a results-oriented working style. He reached an agreement with Indonesia to export 250,000 tonnes of rice per year to Indonesia in the very first meeting he had with President Joko Widodo. Likewise, a memorandum of understanding on Cambodia-Philippines partnership in agriculture and MSME development was signed during his first-ever meeting with President Ferdinand Marcos Jr.

At key meetings such as the Summit Plenary and Retreat, Samdech Hun Manet touched on key developments in the region, stressing on Indonesia’s theme: “ASEAN Matters: Epicentrum of Growth”. After all, he is no stranger to diplomacy. He practiced the field, not under the shadow of his father but of his own right, through the military domain. He visited several friendly countries, like China, India, Japan, Singapore, Thailand, and Vietnam, etc., and was received by the honor guards and leaders of friendly nations well before he was elected as prime minister. He is well versed in international affairs, military and economic affairs provided his educational and working background.

After all these meetings, it suffices for foreign observers to ascertain that Samdech Hun Manet has proved to be an effective interlocutor, more mature than his age.

But still there is another legendary larger-than-life figure at the ASEAN meetings, which is the former prime minister Samdech Hun Sen. At the meetings, everyone talked about his name and how he left a big mark in terms of ASEAN’s institutional development. maintaining regional peace and stability as well as promoting regional integration.

There is a Khmer saying that goes “touk tov, kampong nov”, which means that the boat moves away but the kampong (dock) always remains. The legacy of former Prime Minister Hun Sen will be remembered in ASEAN.

Despite criticism against him based on the Western view of perfect democracy, Samdech Hun Sen is actually highly respected among many developing countries in terms of peacebuilding, nation building, development and diplomacy. It is rare that a small country like Cambodia is able to punch above its weight, dealing with contemporary regional and global issues like Myanmar, the South China Sea, and Ukraine etc.

This is not due to the great capacity of the former Prime Minister alone, but also to the complex and intricate institutional frameworks that ASEAN can provide for him to exert influence on issues of common interest and concern. Of course, countries would not follow him if he exploited this framework, but Samdech Hun Sen was trying to use multilateral frameworks not for his personal gain but for the sake of peace and stability. He has been intransigent on issues of peace and he always advocates dialogue, even if there is only the slightest opportunity for dialogue between the parties in conflict.

Former Prime Minister Hun Sen recalled, “I remember how rounds of negotiations failed and every stakeholder came away empty-handed. It was none other than the strong will and determination to win peace for all Cambodians that brought us back to the negotiating table.”

When the Cambodian leader shared this experience with Myanmar, he was told that they could not negotiate because both sides called each other terrorists. But the Cambodian leader recounted his experience when he had to negotiate even with the Khmer Rouge, known to be bloody killers.

Going forward, Samdech Hun Manet must continue the legacy that Samdech Hun Sen left in ASEAN diplomacy. This is a long tradition of Cambodian diplomacy that values peace and stability above all, based on the unique history that has shaped the characteristics of Cambodian political and diplomatic culture.

“If you want democracy in Cambodia, clean your own house first”

Opinion, Khmer Times, 15 August 2023 (Link)

This harsh language embodies two important messages.

The first message concerns the need for basic education of citizens.

Democracy is about governance and decision-making based on the voice of the majority. However, this does not necessarily mean that the choices made by the majority are always the right ones.

What if the people wanted to go to war to take back Kampuchea Krom from Vietnam? What if the majority were addicted to class struggle ideology that discriminates against the rich and tries to destroy them like Pol Pot’s ideology?

Such kinds of ideas might receive majority support through populist and extremist politics, but indeed such kinds of majority voices are not the right decision made for the national interest.

Sometimes you can think that as long as there is democracy, society will make the right decisions. As long as there is democracy, people will make the right and wise decisions, and everyone will think critically before making decisions that will benefit the nation.

But such an assumption is incorrect if citizens lack the basic education to distinguish right from wrong and cannot distinguish between what is a judgment based on emotions and what is based on reasons.

Let’s not forget that the Pol Pot regime also had the support of the majority of the people.

Democracy, backed by a majority of the people who do not have the basic education but who only have vengeful anger based on class struggle like the Pol Pot regime is extremely dangerous.

The Hitler regime also enjoyed overwhelming support from the German people. The German people already had a high level of education, but they were full of anger and ultra-nationalist sentiment. As a result, the Hitler regime wrought immeasurable havoc on humanity and the world.

The ancient Greek democracy, which Europeans often boast of being the origin of democracy, was in fact ruled by a handful of Greeks, while underneath them there were slaves who were oppressed and exploited. Such a democratic society is not a respectful society.

In Iraq, millions of people died after the successful transition to democracy, but Iraq is not yet a democracy. Worse still, the country may also be under foreign rule, as it has no sovereignty over its own oil resources.

In some democracies, the right to carry a gun is promoted as a symbol of protection of the rights and freedoms of the people.

But if guns are controlled by uneducated citizens who do not understand civic obligation to respect the rights of others, do not understand the civic duties to participate in protecting public security and public order, and instead defy and disobey public authorities, this can be catastrophic for society.

If guns are controlled by lunatics and they shoot children on the streets, in schools, but that democratic society cannot abolish the right to own a gun because that right has become a sacred symbol of freedom, liberty and democracy, then we should not need such kind of democracy.

This is the prime example that democracy is not automatically a cure to social disease.

Democracy depends very much on the people, social system and social values of individual country and there is no one-size-fits-all kind of democracy. If the American society values gun possession over the lives of children, then it is the self-determination of America in its path of democracy, but surely Cambodia will never adopt such kind of democracy.

When democracy is agitating in a country where people have no basic education, people can easily be manipulated to extreme directions: to go to war with Vietnam to regain Kampuchea Krom; to eliminate Cham, Chinese, and Vietnamese ethnics; to eliminate the rich and city people, the intellectuals, and civil servants; destroy all religions, etc.

This is not the democratic society that we want.

Therefore, education, good judgment, literacy, basic education as well as morality, respect for others and dignity are essential for the citizens of a democratic society to ensure that the democracy we desire serves peace and social harmony.

The second important message is that to maintain a respectful democracy, the people must understand their rights and obligations in tandem. People shall be responsible for themselves and the nation.

Most people know only rights, always demand rights, but never think about their obligations as citizens.

Some people demand excessive rights, but never care to clean their own houses.

This means that they have no basic knowledge about hygiene and sanitation and do not take responsibility for their own health and that of their families.

In fact, every citizen has a responsibility to take care of themselves, not just blame everything on society.

Garbage is dumped in sewers, in canals, or public parks. They don’t clean garbage in front of their houses but they say that they love Cambodia so much. If citizens cannot fulfill such a basic duty, if you cannot even clean your own houses, how can you boast that you love Khmer territory?

Citizens also need to know their duty to be self-reliant. Even Buddhist theory educate people about self-reliance. This teaching is similar to the famous quote by the late President John F. Kennedy: “Ask not what your country can do for you – ask what you can do for your country.” You cannot depend everything on the state. You cannot blame everything on the state and never ask yourself what you have done for society. Find only the faults of society, and never look at your own mistakes.

So, in short, democracy is not automatically synonymous to progress.

The country needs progressive and self-developing citizens to create an advanced and highly civilized democratic society.

Ignorance can turn democracy into a destructive demonic monster.

Democracies that are built on societies with citizens who lack proper education, living in extreme poverty with vengeful anger against the rich and determination for class struggle; people with ultra-nationalist sentiment; people who lacks discipline, morals, respect for others and dignities; such democracies are doomed to failure and self-destruction.

«​បើ​ចង់បាន​ប្រជាធិបតេយ្យ​នៅ​កម្ពុជា​ ត្រូវ​ចេះ​សម្អាតផ្ទះ​ខ្លួនឯង​សិន​»

លិខិតមិត្តអ្នកអាន, ភ្នំពេញប៉ុស្តិ៍, ១១ សីហា ២០២៣ (តំណភ្ជាប់)

ភាសា​គ្រោតគ្រាត​នេះ​បង្កប់​នូវ​សារសំខាន់​ ២​។ សារ​ទី​១ គឺ​ចង់​និយាយ​អំពី​ភាពចាំបាច់​នៃ​ចំណេះដឹង​មូលដ្ឋាន​របស់​ពលរដ្ឋ​។ លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ​គឺ​ផ្តោតលើ​ការគ្រប់គ្រង និង​ការសម្រេចចិត្ត​ដែល​ផ្អែកលើ​សំឡេង​ភាគច្រើន​។ យ៉ាងណាក្តី សំឡេង​ភាគច្រើន​មិនមែន​សុទ្ធតែ​ល្អ និង​ត្រឹមត្រូវ​ទាំងស្រុង​នោះទេ​។​

​ចុះបើ​ប្រជាពលរដ្ឋ​ចង់​បបួលគ្នា​ទៅធ្វើ​សង្គ្រាម​ដណ្តើម​កម្ពុជា​ក្រោម​មកវិញ​? ចុះបើ​សង្គម​ភាគច្រើន​ងាយ​ឆេះ​នឹង​មនោ​គម​ន៍​វិជ្ជា​រើសអើង​វណ្ណៈ និង​កម្ទេច​អ្នកមាន​ចោល​ដូច​មនោគមន៍វិជ្ជា ប៉ុល ពត​? គំនិត​ទាំងនេះ​គឺ​សុទ្ធតែ​អាច​ទទួលបាន​សំឡេង​ភាគច្រើន តាមរយៈ​ន​យោ​បាយ​ប្រជា​ភិ​ថុ​ត និង​នយោបាយ​ជ្រុលនិយម ប៉ុន្តែ​សំឡេង​ភាគច្រើន​ទាំងនេះ​មិនមែនជា​ការសម្រេច​ដ៏​ត្រឹមត្រូវ​សម្រាប់​ឧ​ត្ត​ម​ប្រយោជន៍​ជាតិ​ទេ​។​

​ពេលខ្លះ​យើង​អាច​គិតថា ឱ្យ​តែមាន​ប្រជាធិបតេយ្យ សង្គម​នឹងធ្វើ​ការសម្រេច​ចិត្ត​ត្រូវ​។ ឱ្យ​តែមាន​ប្រជាធិបតេយ្យ ប្រជា​ជន​គឺ​សុទ្ធតែ​សម្រេចចិត្ត​ត្រឹមត្រូវ និង​ប្រកបដោយ​សុភ​វិនិច្ឆ័យ ហើយ​មនុស្ស​ទាំងអស់​សុ​ទ្ធ​តែមាន​វិចារណញ្ញាណ ចេះ​វិភាគ​រកហេតុ​ផល​មុននឹង​ធ្វើការ​សម្រេច​ចិត្ត​ដែល​នឹង​ផ្តល់​ផលប្រយោជន៍​ដល់​ជាតិ​។

​ប៉ុន្តែ សម្មតិកម្ម​បែបនេះ​គឺ​មិន​ត្រឹមត្រូវ​ឡើយ ប្រសិនបើ​ពលរដ្ឋ​ពុំមាន​ចំណេះ​​ដឹង​មូលដ្ឋាន ក្នុងការ​វែកញែក​រវាង​ខុស និង​ត្រូវ ហើយ​មិនអាច​បែងចែក​បាន​ថា អ្វីដែល​ជាការ​វិនិច្ឆ័យ​ដែល​ប្រើ​អារម្មណ៍ និង​អ្វីដែល​ប្រើ​ហេតុផល​។ សូម​កុំភ្លេចថា របប ប៉ុល ពត ក៏មាន​សំឡេងគាំទ្រ​ពី​ប្រជាជន​ភាគច្រើន​ដែរ​។ ប្រជាធិបតេយ្យ​ដែលមាន​ការគាំទ្រ​ដោយ​ប្រជាជន​ភាគ​ច្រើន ដែល​ពុំមាន​ចំណេះដឹង​មូលដ្ឋាន មានតែ​កំហឹង​វណ្ណៈ​ដូច​សម័យ​ប៉ុលពត គឺមាន​គ្រោះថ្នាក់​ខ្លាំងណាស់​។

​របប​ហ៊ី​ត្លែរ ក៏​សុទ្ធតែ​មានការ​គាំទ្រ​លើសលប់​ពី​ប្រជាជន​អាល្លឺម៉ង់​ដែរ​។ ប្រជាជន​អាល្លឺម៉ង់​ មានចំណេះដឹង​មូល​ដ្ឋា​ន​ខ្ពស់​រួចហើយ ប៉ុន្តែ​ពួកគាត់​ពោរពេញ​ទៅដោយ​កំហឹង និង​មាន​មនោសញ្ចេតនា​ជាតិនិយម​ជ្រុល​។ ជា​លទ្ធផល សម័យ​ហ៊ី​ត្លែរ​ក៏បង្ក​វិនាសកម្ម​ដល់​មនុស្សជាតិ និង​ពិភពលោក​ជាច្រើន​រាប់មិនអស់​ដែរ​។​

​ចំណែក​លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ​របស់​ក្រិ​ក សម័យបុរាណ ដែល​ពួក​អឺរ៉ុប​តែងតែ​អួតថា ជា​ប្រភពដើម​នៃ​លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ​នោះ តាមពិត​ គឺជា​សង្គម​ដែល​ដឹកនាំ​ដោយ​ជនជាតិ​ក្រិ​ក ១​ ក្តាប់​តូច ប៉ុន្តែ នៅ​ពីក្រោម​សង្គម​របស់​ពួកគេ​វិញ​គឺជា​សង្គម​ដែលមាន​ប្រព័ន្ធ​ទាសករ​ដែល​ត្រូវគេ​ជិះជាន់​កេង​ប្រវ័ញ្ច​។ សង្គម​ប្រជាធិបតេយ្យ​បែបនេះ ក៏​មិនមែនជា​សង្គម​ស្អាតស្អំ​ដែរ​។​

​នៅ​ប្រទេស​អ៊ីរ៉ា​ក់ ប្រជាពលរដ្ឋ​រាប់លាន​នាក់​បាន​ស្លាប់​បន្ទាប់ពី​ជោគជ័យ​នៃ​ការ​ផ្លាស់ប្តូរ​ដើម្បី​លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ ប៉ុន្តែប្រទេស​អ៊ីរ៉ា​ក់ នៅ​ពុំទាន់​មាន​ប្រជាធិបតេយ្យ​នៅឡើយ​ទេ​។ រឹតតែ​អាក្រក់​ជាង​ហ្នឹង​ទៅទៀត​នោះ គឺ​ប្រទេស​នេះ​ក៏​ប្រហែលជា​កំពុង​ស្ថិតនៅក្រោម​ការគ្រប់គ្រង​របស់​បរទេស​ដោយ​ពួកគេ​គ្មាន​សិទ្ធិ​អធិបតេយ្យ​ក្នុងការ​គ្រប់គ្រង​ធនធាន​រ៉ែ​ប្រេង​របស់​ប្រទេស​ខ្លួនឯង​ឡើយ​។​

​នៅ​ប្រទេស​ប្រជាធិបតេយ្យ​ខ្លះ សិទ្ធិ​កាន់​កាំភ្លើង​ត្រូវបាន​គេ​លើកស្ទួយថា ​ជា​និមិត្តរូប​នៃ​ការការពារ​សិទ្ធិសេរីភាព​របស់​ប្រជាជន​។ ប៉ុន្តែ​ប្រសិនបើ​កាំភ្លើង​ត្រូវបាន​គ្រប់គ្រង​ដោយ​ពលរដ្ឋ​ដែល​មិនមាន​ការ​អប់រំ​ពី​កាតព្វកិច្ច​ក្នុង​ការគោរព​សិទ្ធិ​របស់​អ្នកដទៃ មិន​យល់​ពី​កាតព្វកិច្ច​ក្នុងការ​ចូលរួម​ការពារ​សន្តិ​សុខ និង​សណ្តាប់ធ្នាប់​សាធារណៈ ហើយ​ផ្គើន និង​មិន​ស្តាប់បង្គាប់​អាជ្ញាធរ​សាធារណៈ វា​អាចបង្កើត​គ្រោះមហន្តរាយ​ដល់​សង្គម​ទៅវិញ​។​

​ប្រសិនបើ​កាំភ្លើង​ត្រូវបាន​គ្រប់គ្រង​ដោយ​មនុស្ស​ឆ្កួត ហើយ​ពួកគេ​ដើរ​បាញ់​កុមារ​នៅតាម​ដងផ្លូវ តាម​សាលារៀន ប៉ុន្តែ​សង្គម​ប្រជាធិបតេយ្យ​បែរជា​មិនអាច​ដក​ហូត​សិទ្ធិ​កាន់កាប់​កាំភ្លើង​បាន​ព្រោះថា​សិទ្ធិ​កាន់​កាំភ្លើង បាន​ក្លាយជា​និមិត្តរូប​ដ៏​ពិសិដ្ឋ​នៃ​សេរីភាព និង​លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ​ដូច្នេះ​យើង​មិនគួរ​ត្រូវការ​ប្រជាធិបតេយ្យ​បែបនេះ​ទេ​។ នេះ​ជា​ឧទាហរណ៍​ជាក់ស្តែង​បំផុត​មួយ​ដែល​បង្ហាញថា លទ្ធិ​ប្រជា​ធិ​ប​​តេ​យ្យ​មិនមែនជា​ថ្នាំ​ទិព្វ​ដែល​អាច​ព្យាបាល​ជំងឺ​សង្គម​បាន​ដោយ​ស្វ័យប្រវត្តិ​ទេ​។​

​លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ​គឺ​អាស្រ័យ​យ៉ាងខ្លាំង​ទៅលើ​កម្រិត​របស់​ប្រជាជន​ប្រព័ន្ធ​សង្គម និង​តម្លៃសង្គម​របស់​ប្រទេស​នីមួយៗ ហើយក៏​មិនមាន​លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ​ស្តង់ដា​តែមួយ ដែល​តម្រូវឱ្យ​ត្រូវ​គ្រប់​ប្រទេស​នោះដែរ​។ ប្រសិនបើ​សង្គម​អា​មេ​រិ​ក​ឱ្យ​តម្លៃ​លើ​សិទ្ធិ​កាន់​កាំភ្លើង ជាជាង​សិទ្ធិ​រស់រានមានជីវិត​របស់​កុមារ​នោះ​វា​គឺជា​សិទ្ធិ​ស្វ័យ​សម្រេច​របស់​អាមេរិក​ក្នុង​មាគ៌ា​ប្រជាធិបតេយ្យ​របស់ខ្លួន​ប៉ុន្តែ​ច្បាស់​ណាស់​ថា កម្ពុជា​នឹងមិន​ជ្រើស​យក​លទ្ធិ​-​ប្រជាធិបតេយ្យ​បែបនេះ​ទេ​។​

​នៅពេលដែល​ប្រជាធិបតេយ្យ​កញ្ជ្រោក​នៅក្នុង​ប្រទេស​ដែល​ពលរដ្ឋ​មិនមាន​ការ​អប់រំ​មូលដ្ឋាន ពលរដ្ឋ​អាច​នឹង​ត្រូវគេ​ពង្វក់​ទៅ​ទិស​ណា​ក៏បាន​៖ ទៅ​កម្ទេច​វៀត​ណា​ម​ដើម្បី​ដណ្តើម​កម្ពុជា​ក្រោម​មកវិញ​, ទៅ​កម្ទេច​ជនជាតិ​ចាម ចិន វៀតណាម​, ឬ​ទៅ​កម្ទេច​ពួក​អ្នកមាន អ្នកទីក្រុង និង​កម្ទេច​បញ្ញវន្ត កម្ទេច​មន្ត្រីរាជការ​, កម្ទេច​សាសនា ចោល​ទាំងអស់​ក៏បាន​។ នេះ​មិនមែនជា​សង្គម​ប្រជាធិបតេយ្យ​ដែល​យើង​ចង់​បានទេ​។​

​ដូច្នេះហើយ កត្តា​អប់រំ សមត្ថភាព​វិ​និ​​ច្ឆ័​យ ការចេះ​អាន ចេះ​សរសេរ ចំណេះដឹង​មូលដ្ឋាន បូករួម​ទាំង​សីលធម៌ ការចេះ​គោរព​អ្នកដទៃ និង​ស្គាល់​ភាពថ្លៃថ្នូរ គឺមាន​ភាពចាំបាច់ សម្រាប់​ពលរដ្ឋ​ក្នុងសង្គម​ប្រជាធិបតេយ្យ ដើម្បី​ធានាថា ប្រជា​ធិ​ប​តេ​យ្យ​ដែល​យើង​ចង់បាន​នោះ វា​បម្រើឱ្យ​សន្តិភាព និង​ភាព​សុខដុម​ក្នុងសង្គម​។​

​សារសំខាន់​ទី​២ គឺ​ចង់​និយាយថា ដើម្បី​ទ្រទ្រង់​ប្រជាធិបតេយ្យ​ស្អាតស្អំ​បាន​ទាល់​តែ​ពលរដ្ឋ​ចេះ​ស្គាល់​សិទ្ធិ និង​កាតព្វកិច្ច​ព្រម​គ្នា​។ ទាល់តែ​ពលរដ្ឋ​ចេះ​ទទួលខុស​​ត្រូវ​ចំពោះ​ខ្លួនឯង និង​ចំពោះ​ប្រទេសជាតិ​ដែរ​។ ប្រជាជន​ភាគច្រើន​ស្គាល់​តែ​សិទ្ធិ​ទេ ចេះតែ​ទាមទារ​សិទ្ធិ​ទេ ប៉ុន្តែ មិនដែល​គិតពី​កាតព្វកិច្ច​របស់​ពលរ​ដ្ឋ​នោះទេ​។​

​ប្រជាពលរដ្ឋ​ខ្លះ ទាមទារ​សិទ្ធិ​ខ្លាំង​ហួស​ហេតុ ប៉ុន្តែ មិនដែល​យក​ភ្នែក​មើល​សម្អាត​អនាម័យ​នៅផ្ទះ​ខ្លួនឯង​។ នេះ​បានន័យថា គាត់​គ្មាន​ចំណេះដឹង​ជា​មូលដ្ឋាន​ទាក់ទង​នឹង​អនាម័យ ហើយ​គាត់​គ្មាន​ការ​​ទទួលខុសត្រូវ​ចំពោះ​សុខភាព​ផ្ទាល់ខ្លួន​របស់គាត់ និង​ក្រុមគ្រួសារ​របស់គាត់​ទេ​។​

​គាត់​បំពេញ​កាតព្វកិច្ច​សាមញ្ញ​ក្នុងផ្ទះ​របស់គាត់​មិនបាន​ផង ប៉ុន្តែ គាត់​ស្រែក​ក្តែ​ងៗ​ថា ស្រឡាញ់​ជាតិ​។ តាមពិត ពល​​រដ្ឋ​ម្នាក់ៗ​សុទ្ធ​តែមាន​ភាព​ទទួល​ខុសត្រូវ​ក្នុងការ​មើលថែ​ខ្លួនឯង មិនមែន​អ្វីៗ​ត្រូវតែ​ដាក់​កំហុស​តែ​លើ​សង្គម​នោះទេ​។

​សំរាម​បោះចោល​ក្នុង​លូ ក្នុង​ប្រឡាយ បោះចោល​ពាសវាល​ពាសកាល ក្នុង​សួន​សាធារណៈ​។ សំរាម​មុខផ្ទះ​ខ្លួនឯង​មិនដែល​បោស​ទេ ហើយ​អួតថា ស្រឡាញ់​ទឹកដី​កម្ពុជា​ខ្លាំងណាស់​។ ត្រឹមតែ​កាតព្វកិច្ច​មូលដ្ឋាន​ជា​ពលរដ្ឋ​បំពេញ​មិនបាន​ផង ហើយ​បើ​ផ្ទះ​ខ្លួនឯង​មិនចេះ​សម្អាត​ផង តើ​អាច​អួតថា ខ្លួន​ស្រឡាញ់​ទឹកដី​ខ្មែរ​ដែរឬទេ​? ពលរដ្ឋ​ក៏ត្រូវ​ស្គាល់​កាតព្វកិច្ច​ខ្លួន​ទីពឹង​ខ្លួន​។ សូម្បី​ទ្រឹស្តី​ពុទ្ធសាសនា ក៏​អប់រំ​ឱ្យ​ខ្លួន​ទីពឹង​ខ្លួន​ដែរ​។

ការបង្រៀន​នេះ ​គឺ​ដូចជា​សម្ដី​របស់​អតីត​ប្រធានាធិបតី ច​ន អេ​ហ្វ ខេ​នេ​ឌី របស់​អាមេរិក​ដែល​ពោលថា «​យើង​មិនត្រូវ​សួរថា តើ​ប្រទេស​របស់​យើង​អាចធ្វើ​អ្វី​ឱ្យ​យើង​នោះទេ​។ យើង​ត្រូវ​សួរថា តើ​យើង​អាចធ្វើ​អ្វី​ដើម្បី​ប្រទេស​ខ្លួន​​ឯង​»​។

​យើង​មិនមែន​ត្រូវតែ​ផ្តេកផ្តួល​លើ​រដ្ឋ ហើយ​ឱ្យ​តែមាន​បញ្ហា​គឺ​ដាក់​កំហុស​តែ​លើ​រដ្ឋ​ទាំងអស់​នោះទេ​។ មិនដែល​សួរថា ខ្លួនឯង​បានធ្វើ​អ្វីខ្លះ​ចំពោះ​សង្គម​។ រកឃើញ​តែ​កំហុស​របស់​សង្គម ប៉ុន្តែ មិនដែល​យក​ភ្នែក​មើល​កំហុស​ខ្លួនឯង​។​

​ដូច្នេះ​និយាយ​សរុប​មកវិញ លទ្ធិ​ប្រជា​ធិបតេយ្យ​មិនមែន​ជឿនលឿន​រីកចម្រើន​ដោយ​ស្វ័យប្រវត្តិ​នោះទេ​។ ទាល់តែ​ពលរដ្ឋ​នៃ​សង្គម​ប្រជាធិបតេយ្យ​នោះ​មាន​ភាពជឿនលឿន និង​ចេះ​អភិវឌ្ឍ​ខ្លួន​ដែរ បាន​នាំឱ្យ​សង្គម​នោះ​ជឿនលឿន និង​ប្រកប​ដោយ​អរិយធម៌​ខ្ពង់ខ្ពស់​។

​ភាពអវិជ្ជា​អាច​ប្រែក្លាយ​លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ​ទៅជា​បិសាច​បំផ្លាញ​សង្គម​បាន​។ លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ​ដែល​ត្រូវបាន​កសាងឡើង​នៅក្នុង​សង្គម​ដែល​ប្រជាពលរដ្ឋ​ខ្វះ​ការអប់រំ​ត្រឹមត្រូវ​រស់​​នៅក្នុង​ភាពក្រីក្រ​តោកយ៉ាក​ជាមួយនឹង​កំហឹង​សងសឹក​ប្រឆាំងនឹង​អ្នកមាន និង​ការតាំង​ចិត្ត​តស៊ូ​ប្រឆាំង​វណ្ណៈ​, សង្គម​ដែល​ប្រជាជនមាន​មនោសញ្ចេតនា​ជាតិ​និយម​ជ្រុល​, សង្គម​ដែល​ប្រជាជន​ខ្វះ​វិន័យ​សីលធម៌ ខ្វះ​ការគោរព​អ្នកដទៃ និង​សេច​​ក្តី​ថ្លៃថ្នូរ​,​ លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ​បែបនេះ នឹង​នាំឱ្យ​សង្គម​នោះ​បរាជ័យ ហើយ​បំផ្លាញ​សង្គម​នោះ​ដោយ​ឯកឯង​៕

តើ​អាចទៅរួច​ទេ​ ដែល​ឧកញ៉ា​ខ្មែរ​ដើរ​ទិញ​ក្រុមហ៊ុន​បច្ចេកវិទ្យា​របស់​ជប៉ុន​?

លិខិតមិត្តអ្នកអាន, ភ្នំពេញប៉ុស្តិ៍, ៥ សីហា ២០២៣ (តំណភ្ជាប់)

នេះ​គ្រាន់តែ​ជាការ​យល់សប្តិ​ប៉ុណ្ណោះ​។​

​កម្ពុជា​បាន​រង់ចាំ​ជនជាតិ​ជប៉ុន​មក​វិនិយោគ​ជា​យូរណាស់​មកហើយ​ប៉ុន្តែ​ការវិនិយោគ​របស់​ជប៉ុន នៅតែមាន​ទំហំ​តូច​។​

​ក្រុមហ៊ុន​ជប៉ុន​តែងតែ​ត្អូញត្អែរ​ដដែលៗ​ថា​ពួកគេ​មានការ​លំបាក​ក្នុងការ​ស្វែងរក​ឧកញ៉ា​ខ្មែរ​ដែល​ពួកគេ​អាច​ទុកចិត្តបាន​និង​អាច​ធ្វើការ​ជាមួយ​បាន​។​តែ​ពួកគេ​មិន​ចង់​មក​ខ្មែរ​ទេ ហើយ​ពួកគេ​មាន​ហេតុផល​មិនចេះ​អស់​។ គេ​តែងតែ​ត្អូញ​ជារឿយៗ​ថា កម្ពុជា​ខ្វះ​កម្លាំង​ពលកម្ម​ជំនាញ​, ខ្វះ​អ្នកគ្រប់គ្រង​ថ្នាក់កណ្តាល​,​អគ្គិសនី​ថ្លៃ​, ទំហំ​ទីផ្សារ​តូច​, និង កម្រៃ​ក្រៅផ្លូវការ​។​ល​។​

​អ៊ីចឹង បើ​ជប៉ុន​នៅតែ​មិន​មក​ចុះ​ហេតុអ្វី​បានជា​យើង​មិន​ទៅ​នាំ​ពួកគេ​មក​កម្ពុជា​ដោយ​ទិញយក​បច្ចេកវិទ្យា​ឬ​ក្រុមហ៊ុន​ជប៉ុន​តែម្តងទៅ​?

​ពាក្យ​ដែល​គេ​តែង​និយាយថា ការផ្ទេរ​បច្ចេកវិទ្យា​គឺ​គ្រាន់តែ​ជា​ពាក្យពីរោះ​ស្តាប់​ប៉ុណ្ណោះ ប៉ុន្តែ ជាក់ស្តែង បច្ចេកវិទ្យា​គឺ​ត្រូវការ​លុយ វា​មិនមែនជា​ជំនួយ​សប្បុរសធម៌​ទេ​។​

​បច្ចេកវិទ្យា​មិនចាំបាច់​ទាល់តែ​ជា​របស់​ជប៉ុន​នោះទេ​។ យើង​អាច​ទិញ​ពី​អឺរ៉ុប​កូរ៉េ​ចិន​ឬ​ថៃ​ក៏បាន​។​

​តាមពិត នៅលើ​ពិភពលោក​យើង​នេះ មាន​បច្ចេកវិទ្យា​និង​ក្រុមហ៊ុន​បច្ចេកវិទ្យា ដែល​វិនិយោគិន​អាច​ទិញ​បាន ដើម្បី​ពង្រីក​វិសាលភាព​នៃ​ធុរកិច្ច​របស់​ពួកគេ​។​

​វា​ជា​អាជីវកម្ម​ប្រថុយប្រថាន​មិន​សប្បាយ​លេង និង​មិន​ងាយស្រួល​ដូច​ជំនួញ​អចលនទ្រព្យ​នោះទេ​។​ប៉ុន្តែ​តទៅ​ថ្ងៃមុខ មានការ​ចាំបាច់​ដែល​ឧកញ៉ា​ខ្មែរ​ត្រូវ​រលាស់​ខ្លួន​ចេញពី​គំរូ​អាជីវកម្ម​បីដូច​ខាងក្រោម​។​

​ទីមួយ ធុរកិច្ច​ដែលមាន​ទំនោរ “​ចម្លង​គ្នា​”​។​ឧស្សាហកម្ម​ស្រា​បៀរ​គឺជា​ឧទាហរណ៍​ដែល​ងាយ​មើលឃើញ​បំផុត​។​ឧកញ៉ា​ជាច្រើន​មាន​រោងចក្រ​ផលិត​ស្រា​បៀរ​ហើយ​ពួកគេ​កំពុង​ប្រកួតប្រជែង​ក្នុង​ទីផ្សារ​កម្ពុជា​ដ៏​តូចចង្អៀត​។ ​ប្រទេស​កម្ពុជា​ តែងតែ​ទទួលបាន​ចំណាត់​ថ្នាក់ខ្ពស់ ក្នុងនាម​ជា​ប្រទេស​ដែលមាន​ការសេព​គ្រឿង​ស្រវឹង​ច្រើនជាងគេ​នៅក្នុង​តំបន់​ប៉ុន្តែ​ចំណាត់ថ្នាក់​បែបនេះ​មិនមែនជា​តួលេខ​ដែល​យើង​គួរ​មាន​មោទនភាព​នោះទេ​ព្រោះ​និន្នាការ​នេះ​នឹង​បង្កើត​បន្ទុក​ដ៏​ធំ​នាពេល​អនាគត​សម្រាប់​វិស័យ​សុខាភិបាល​ហើយ​សំខាន់បំផុត​គឺ​វា​បានធ្វើឱ្យ​ថាមពល​សកម្ម​របស់​ក​ម្លាំ​ង​ពលកម្ម​ពេញវ័យ​របស់​កម្ពុជា​ធ្លាក់ចុះ ជាពិសេស គឺ​បុរស​។​នៅពេលណា​ដែលមាន​បុណ្យទាន​ម្តងៗ​ឪពុកម្តាយ​នៅតាម​ជនបទ​តែងតែ​ត្អូញត្អែរថា​ពួកគេ​ត្រូវ​ទូទាត់​បំណុល​ដែល​នៅសល់​ពី​ការផឹកស៊ី​របស់​កូនៗ​បន្ទាប់ពី​ពួកគេ​មកលេង​ផ្ទះ​បាន​ពីរ​បី​ថ្ងៃ​។​នេះ​មិនមែនជា​សញ្ញា​ល្អ​ទាល់តែសោះ​សម្រាប់​សង្គម​ក​ម្ពុ​ជា​។​

​ទី​ពីរ​ទំនោរ​ធុរកិច្ច​ដែល​ផ្តោតលើ​អាជីវកម្ម​អចលនទ្រព្យ ដែលជា​ការទិញ​ដី​ទុក ដើម្បី​លក់​ពេល​ឡើងថ្លៃ​។​

​ទី​បី​ទំនោរ​ធុរកិច្ច​ដែល "​រង់ចាំ​ចិន​ត្រឡប់មកវិញ​" ។​

​ទំនោរទី​ពីរ​និង​ទី​បី​គឺមាន​ភាព​ប្រទាក់ក្រឡា​គ្នា​ដោយ​ផ្នែក​។​

​អាជីវកម្ម​អចលនទ្រព្យ​ទទួលបាន​ផលចំណេញ​សម្បើម​ខ្លាំងណាស់ នៅក្នុង​អំឡុង​ពេលដែល​វិនិយោគ​ចិន​ហូរ​ចូល​យ៉ាងគំហុក​នៅ​ចន្លោះ​ឆ្នាំ​២០១៦ ដល់ ២០១៩​។​យើង​បានឮ​ពី​ជម្លោះ​ជាច្រើន​រវាង​ឧកញ៉ា​លើ​បញ្ហា​វិវាទ​ដីធ្លី​ហើយ​ឧកញ៉ា​មួយចំនួន​ក៏បាន​បង្កើត​បញ្ហា​សង្គម​ទាក់ទង​នឹង​បញ្ហាដីធ្លី​ដែរ​។​

​រំហូរ​ភ្លូកទឹកភ្លូកដី​នៃ​ការវិនិយោគ​របស់​ចិន​បាន​ឈប់​នៅ​ទ្រឹង មុនពេល​ដែល​ជំងឺ​រាតត្បាត​កូ​វីដ​១៩​ចាប់ផ្តើម​ផ្ទុះឡើង​នៅ​ចុងឆ្នាំ​២០១៩​។​

​ឥឡូវនេះ​វា​មាន​រយៈពេល​មួយឆ្នាំ​កន្លះ​ទៅហើយ​ដែល​ប្រទេស​កម្ពុជា​បាន​បើក​ប្រទេស​ឡើងវិញ​នៅ​ចុងឆ្នាំ​២០២១​ហើយ​បានរៀបចំ​កម្រាលព្រំ​ក្រហម​ដើម្បី​ទទួល​ស្វាគមន៍​ការវិល​ត្រឡប់មកវិញ​របស់​ជនជាតិ​ចិន​។​ប៉ុន្តែ មកទល់ពេលនេះ យើង​នៅ​មិនទាន់​ឃើញ​មាន​សញ្ញា​ណាមួយ ដែល​ផ្តល់​ក្តី​សង្ឃឹមថា រំហូរ​ចូល​ដ៏​សម្បើម​នៃ​លុយ​ចិន​នឹង​វិល​ត្រឡប់មក​កម្ពុជា​សាជាថ្មី​ឡើយ​។​

​ម្ចាស់​អចលនទ្រព្យ​ជាច្រើន​មិនអាច​ជួល​អចលនទ្រព្យ​របស់​ពួកគេ​ក្នុង​អត្រា​ខ្ពស់​ដូច​យល់សប្តិ​ដូចដែល​ពួកគេ​ធ្លាប់ជួល​ឱ្យ​ចិន ក្នុង “​យុគសម័យ​មាស​” នៃ​រលក​ចិន ដូច​ពីមុន​បានឡើយ​។​ម្ចាស់​អចលនទ្រព្យ​ត្រូវ​គិតគូរ​ទម្លាក់​តម្លៃ​ជួល​ដើម្បី​សម្រប​ខ្លួន​ទៅនឹង​តថភាព​ថ្មី​ដើម្បី​អនុញ្ញាតឱ្យ​សកម្មភាព​អាជីវកម្ម​នៅក្នុង​ស្រុក​មានដំណើរ​កា​រ​ជា​ប្រក្រតី​។​

​គ្រប់គ្នា​បាន​រង់ចាំ​ការវិលត្រឡប់​មកវិញ​នៃ​ការវិនិយោគ​របស់​ចិន​ដូច​កសិករ​រង់ចាំ​ទឹកភ្លៀង​។​

​សំណួរ​នៅត្រង់ថា ចុះបើ​ជនជាតិ​ចិន​មិន​មកវិញ​?

​ជាមួយនឹង​គំរូ​អាជីវកម្ម​ទាំងបី​ខាងលើ​ឧកញ៉ា​ខ្មែរ​កំពុង​ក្លាយជា​ត្រី​បា​ឡែ​ន​ធំ​ក្នុង​ស្រះ​ទឹកតូច​ដែល​មិនអាច​ចៀស​ផុតពី​ការបុក​ត្រី​បា​ឡែ​ន​គ្នាឯង​បានឡើយ​។​ត្រី​បា​ឡែ​ន​ធំ​គួរតែ​ហែល​នៅក្នុង​សមុទ្រ​ឬ​ស្វែងរក "​មហាសមុទ្រ​ខៀវ​" នៃ​ឱកាស​ដើម្បីឱ្យ​ពួកគេ​អាច​រីករាយ​នឹង​សេរីភាព​ក្នុងការ​ដកដង្ហើម​និង​លូតលាស់​។​

​ឧកញ៉ា​ខ្មែរ​មិនអាច​អង្គុយ​រង់ចាំ​ចិន​ត្រឡប់មកវិញ​ដូច​កសិករ​រង់ចាំ​ទឹកភ្លៀង​បានទេ​ព្រោះ​គ្មាន​នរណាម្នាក់​អាចធ្វើ​ផែនការអាជីវកម្ម​ដោយ​ផ្អែកលើ​ទឹកភ្លៀង​បានឡើយ​។​

​ដូច្នេះ​ត្រី​បា​ឡែ​ន​ធំៗ​ត្រូវ​ចេញទៅ​ខាងក្រៅ​ដើម្បី​ស្វែងរក “​មហាសមុទ្រ​ខៀវ​”​ហើយ​មហាសមុទ្រ​ខៀវ​នោះ​គឺ​ពឹង​អាស្រ័យ​ខ្លាំង​នៅលើ​ការវិនិយោគ​លើ​បច្ចេកវិទ្យា​និង​នវានុវត្តន៍​។​

​មាន​វិធី​ពីរ​យ៉ាង​ក្នុងការ​ទទួលបាន​បច្ចេក​វិទ្យា​។​វិធី​ទីមួយ​គឺ​យើង​បញ្ជូន​សិស្ស និស្សិត របស់​យើង​ទៅ​រៀន​ក្រៅប្រទេស​ហើយ​បន្ទាប់មក​បង្កើត​បច្ចេក​វិទ្យា​ដែល​យើង​ចង់បាន​នៅពេលដែល​ពួកគេ​ត្រឡប់មកវិញ​។​ប៉ុន្តែ​វិធីសាស្ត្រ​នេះ​អាច​ចំណាយពេល​រាប់​ទសវត្សរ៍​។​ហើយ​យើង​ក៏​មិន​ប្រាកដថា​សិស្ស និស្សិត ទាំងនោះ​នឹង​ត្រឡប់មក​មាតុភូមិ​កំណើត​វិញ​ដែរ​។​

​ករណី​របស់​កម្ពុជា​គឺជា​ករណី​ជាក់ស្តែង​បំផុត​។​យើង​មាន​ធនធានមនុស្ស​ល្អៗ​ជាច្រើន​ដែល​កំពុង​សិក្សា​នៅ​ប្រទេស​ជប៉ុន​ផ្នែក​វិទ្យាសាស្ត្រ​និង​បច្ចេកវិទ្យា​ប៉ុន្តែ​ពួកគេ​ភាគច្រើន​មិនបាន​ត្រឡប់មកវិញ​ទេ​។​ពួកគេ​មិនមាន​ជម្រើស​ច្រើន​នោះឡើយ បើ​ពួកគេ​ត្រឡប់មក​កម្ពុជា​វិញ ដោយសារ​ពួកគេ​មិនអាច​ស្វែងរក​អាជីព​ដែល​សមស្រប​នឹង​សមត្ថភាព​ជំនាញ​របស់​ពួកគេ​ហើយ​បន្ថែម​លើ​នេះ ប្រទេស​ជប៉ុន​តែងតែ​រីករាយ​ជានិច្ច ក្នុងការ​ផ្តល់ជូន​ពួកគេ​នូវ​កញ្ចប់​អត្ថប្រយោជន៍​ដ៏​គួរឱ្យ​ទាក់ទាញ​ដោយសារ​ថា ជប៉ុន​ខ្លួនឯង​ក៏​កំពុង​ត្រូវការ​ធនធានមនុស្ស​ផ្នែក​បច្ចេកវិទ្យា​ដែរ​។​

​អ៊ីចឹង​វិធី​មួយទៀត​គឺមាន​តែ​ការ​ទិញយក​បច្ចេកវិទ្យា​។​

​នៅពេលដែល​សេដ្ឋកិច្ច​របស់​ប្រទេស​ជប៉ុន​កំពុង​រីកចម្រើន​ខ្លាំង​នៅក្នុង​ទសវត្សរ៍​ឆ្នាំ​១៩៨០​ពួក​សាមូរ៉ៃ​បាន​ដើរ​ជះ​លុយ​ទិញ​អ្វី​គ្រប់យ៉ាង​នៅ​អាមេរិក តាំងពី រោងចក្រ​រហូតដល់​ធ​នាគារ​អគារ​ការិយាល័យ​ភាគហ៊ុន​មូល​ប​ត្រ​និង​ផ្ទាំងគំនូរ​វិចិត្រ​របស់​វិចិត្រករ​ល្បីៗ​។​ជនជាតិ​អាមេរិក​ពេលនោះ ភ័យ​ខ្លាំង​ថា ជប៉ុន​អាច​នឹង​ទិញ​អាមេរិក​ទាំងមូល​។​

​នៅ​ទសវត្សរ៍​ឆ្នាំ​២០១០​អឺរ៉ុប​ភ័យខ្លាច​ថា​ចិន​កំពុង​ទិញ​អឺរ៉ុប​ទាំងមូល​។​ជនជាតិ​ចិន​បាន​ដើរ​ទិញ​ក្រុមហ៊ុន និង​រោងចក្រ​រថយន្ត ក្រុមហ៊ុន​កម្មន្តសាល ក្រុមហ៊ុន​ផលិតកម្ម​និង​ក្រុមហ៊ុន​បច្ចេកវិទ្យា​ខ្ពស់​។ សូម្បីតែ​ចម្ការ​ទំពាំងបាយជូរ និង​សិប្បកម្ម​ស្រាក្រហម Bordeaux របស់​បារាំង​ក៏​ពួកគេ​ដើរ​ទិញ​ដែរ​។​

​ក្រុមហ៊ុន​ផលិត​ត្រាក់ទ័រ​ធំ​ទី​ពីរ​របស់​ចិន​ឈ្មោះ​Yto​បាន​ទិញយក​ក្រុមហ៊ុន​McCormick របស់​បារាំង​។ ហើយ​ពួកគេ​បាន​ប្រើប្រាស់​បច្ចេកវិទ្យា​របស់​ក្រុមហ៊ុន​បារាំង​ក្នុងការ​ផលិត​ម៉ូ​ដែល​កម្រិត​ទាប​និង​មធ្យម​នៅក្នុង​ប្រទេស​ចិន​ហើយក៏​បានចាប់ផ្តើម​ការ​ផលិតឡើង​វិញ​នៅ​ប្រទេស​បារាំង​ផងដែរ​។​

​ក្រុមហ៊ុន​Ford បាន​លក់​ក្រុមហ៊ុន​រថយន្ត​Volvo ទៅឱ្យ​ក្រុមហ៊ុន​ឯកជន​ចិន​Geely​ក្នុង​ឆ្នាំ​២០១០​។​

​រថយន្ត​ម៉ាក​MG របស់​អង់គ្លេស​ត្រូវបាន​ក្រុមហ៊ុន Nanjing Automobile Group ជួយសង្គ្រោះ ក្នុង​ឆ្នាំ​២០០៥​ហើយ​ក្រោយមក​មាន​អ្នក​សង្គ្រោះ​បន្ត​គឺ​ក្រុមហ៊ុន​រដ្ឋ​ចិន​SAIC Motor​។​

​ក្រុមហ៊ុន​ផលិត​សម្បក​កង់​អ៊ីតាលី​Pirelli បច្ចុប្បន្ន មាន​ភាគហ៊ុន​ភាគច្រើន​គ្រប់គ្រង​ដោយ​ក្រុមហ៊ុន​គីមី​រដ្ឋ​របស់​ចិន​ChemChina​។​

​ក្នុង​ឆ្នាំ​២០១៦​ក្រុមហ៊ុន​ចិន​បាន​វិនិយោគ​ប្រហែល​១២,៦​ប៊ី​លាន​ដុល្លារ នៅក្នុង​ប្រទេស​អាល្លឺម៉ង់​ដែល​ចំនួន​នេះ​ច្រើនជាង​ទំហំ​វិនិយោគ​សរុប​កាលពី​១០​ឆ្នាំមុន​បញ្ចូល​គ្នា​។​ក្រុមហ៊ុន​អាល្លឺម៉ង់​ចំនួន​៦៨​ត្រូវបាន​ទិញ​ដោយ​ក្រុមហ៊ុន​ចិន​នៅ​ឆ្នាំ​២០១៦​។​ហើយ​នៅ​ឆ្នាំ​២០១៧​ក្រុមហ៊ុន ៥៧ ត្រូវបាន​ទិញ ដែល​ភាគច្រើន​គឺ​នៅក្នុង​វិស័យ​វិស្វកម្ម​។​

​ជា​ការពិត​ការដើរ​ទិញ​ខាងលើនេះ គឺ​ស្ថិតក្នុង​ខ្ទង់​ប៊ី​លាន​ដុល្លារ​។​ប៉ុន្តែ​មិនមែន​ការវិនិយោគ​ទាំងអស់​ត្រូវតែ​មានតម្លៃ​ខ្ពស់​ដូច្នោះ​ឡើយ​។​

​នៅ​ឆ្នាំ​២០២១​ក្រុមហ៊ុន​Wingtech Technology ដែលជា​ក្រុមហ៊ុន​គាំទ្រ​ដោយ​រដ្ឋ​ចិន​បាន​គ្រប់គ្រង​​ទាំងស្រុង​លើ​រោងចក្រ​ផលិត​semiconductor ដ៏​ធំ​បំផុត​របស់​ចក្រភព​អង់គ្លេស​ឈ្មោះ​Newport Wafer Fab (NWF) ក្នុងតម្លៃ​៦៣​លាន​ផោន (​ឬ​៨៧​លាន​ដុល្លារ​) ។​

​មានរឿង​ដ៏​ល្បីល្បាញ​មួយ ដែល​វិនិយោគិន​ជប៉ុន​ឈ្មោះ​Son Masayoshi ស្ថាបនិក​ក្រុមហ៊ុន​Softbank Group ដែល​បាន​សម្រេចចិត្ត​វិនិយោគ​២០​លាន​ដុល្លារ​នៅក្នុង​ក្រុមហ៊ុន​Alibaba របស់​Jack Ma នៅ​ឆ្នាំ​២០០០​បន្ទាប់ពី​បាន​ជួប​ជាមួយ​Jack Ma មិន​ដល់​២០​នាទី​ផង​។​ក្រុមហ៊ុន​ចិន​មួយ​នេះ ក្រោយមក​បាន​រីកចម្រើន​ក្លាយជា​ក្រុមហ៊ុន​ពាណិជ្ជកម្ម​អេឡិចត្រូនិក​ដ៏​ធំ​បំផុត​មួយ​របស់​ពិភពលោក​ដែលមាន​អាជីវកម្ម​រាប់ពាន់​លាន​ដុល្លារ​។​

​មានការ​រាយការណ៍​ថា​ក្រុមហ៊ុន​កូរ៉េ​និង​ចិន ក៏បាន​បង់ប្រាក់​ឱ្យ​សាស្ត្រាចារ្យ​សាកលវិទ្យាល័យ​ជប៉ុន​ដើម្បី​ទទួលបាន​បច្ចេកវិទ្យា​ពី​ការស្រាវជ្រាវ​របស់​ពួកគេ​ដែរ​។​

​ដូច្នេះ​គំនិត​ដែល​ចង់​លើក​នៅទីនេះ​គឺថា ឧកញ៉ា​ខ្មែរ​គួរតែ​ស្វែងរក​បច្ចេកវិទ្យា​ពី​បរទេស​បន្ថែមទៀត​ដើម្បី​ពង្រីក​វិសាលភាព​អាជីវកម្ម​របស់ខ្លួន​ឱ្យ​លើសពី​ការប្រកួតប្រជែង​ផ្ទៃក្នុង​និង​ការរង់ចាំ​ជនជាតិ​ចិន​។​

​បច្ចេកវិទ្យា​មិនមែន​សំដៅ​តែ​លើ​រថយន្ត​ប៉ុណ្ណោះ​ទេ​។​វា​អាចជា​គ្រឿងចក្រ​កសិកម្ម​ផលិតកម្ម​ឧស្សាហកម្ម​ឱសថ​និង​គីមី​បញ្ញា​សិប្ប​និមិត្ត (AI) បច្ចេកវិទ្យា​ឌីជីថល​ឬ​បច្ចេកវិទ្យា​ផ្សេងទៀត​ដែល​គាំទ្រ​ដល់​ឧស្សាហកម្ម​ដែល​នឹង​រីកចម្រើន​នាពេល​អនាគត​។​

​វា​ត្រូវការ​សេចក្តីក្លាហាន​និង​លុយកាក់​ដ៏​ច្រើន​ដើម្បី​ដើរ​លុកលុយ​លើផ្លូវ​ដែល​មិនសូវ ឬ​មិន​ធ្លាប់​ដើរ​ពីមុនមក​។​

​ប៉ុន្តែ សមិទ្ធផល​ធំ​ទាំងអស់​សុទ្ធតែ​ចាប់​ផ្តើមឡើង​ដំបូង​ពី​ជំហាន​តូចៗ​។ ចាំបាច់​ត្រូវតែមាន​ចំណុច​ចាប់ផ្តើម​។​

​នៅ​ថ្ងៃ​អនាគត​អង្គការ​ពាណិជ្ជកម្ម​ក្រៅប្រទេស​ជប៉ុន (JETRO) នឹងមិន​ត្រឹម​តែមាន​បេសកកម្ម ក្នុង​ការនាំយក​ក្រុមហ៊ុន​ជប៉ុន​ដែល​ស្ទាក់ស្ទើរ​រារែក ឱ្យមក​កម្ពុជា​ប៉ុណ្ណោះ​ទេ​ប៉ុន្តែ​ពួកគេ​ប្រហែលជា​ត្រូវបង្កើត​យុទ្ធសាស្ត្រ​ថ្មី​ដោយ​ធ្វើ​ការណែនាំ​ដល់​ឧកញ៉ា​ខ្មែរ​នូវ​ប្រភេទ​នៃ​បច្ចេកវិទ្យា​ជប៉ុន​ដែល​អាច​ទិញ​បាន​សម្រាប់​អភិវឌ្ឍ​ឧស្សាហកម្ម​កម្ពុជា​។​

​គ្មាន​ផ្លូវ​កាត់​ឡើយ នៅក្នុង​ការចាប់យក​ប​ច្ចេក​វិទ្យា​។​ហើយ​បច្ចេកវិទ្យា​ក៏​មិនមែនជា​ទំនិញ​សប្បុរសធម៌​នោះដែរ​។​

​ចុះបើ​ថ្ងៃ​ណាមួយ ឧកញ៉ា​ខ្មែរ​ជិះ​យន្តហោះ​ជាមួយ​នាយករដ្ឋមន្ត្រី​ខ្មែរ​ទៅ​ក្រៅប្រទេស​ប៉ុន្តែ មិនមែន​ទៅ​ដើរ​ទិញ​កាបូប​Hermes ទេ ប៉ុន្តែ ទៅ​ដើរ​ទិញ​បច្ចេកវិទ្យា​និង​ក្រុមហ៊ុន​របស់​បរទេស​វិញ​នោះ​?
​ប្រហែលជា​នេះ​មិនមែនជា​សុបិន​ទៀត​ទេ​។​

Election 2023, Another Normal Day of Khmer Peaceful Democracy

Opinion, Khmer Times, 27 July 2023 (Link)

For foreign observers, they were surprised that Cambodia’s election started so early at 7:00am. But for the locals, this is just another normal day for them. They rather prefer to go early in the morning to avoid queuing under tropical heat.

On 23 July, at a polling station in Phnom Penh Thmey High School, there was traffic jam around school entrance in between 7:00am to 8:00am as voters wanted to vote early.

Inside the school, the atmosphere was lively. People were smiling, taking photos from their mobile phones in front of the polling stations showing their inked fingers.

At around 7:00am, you can start to see that your Facebook, Instagram and Telegram, were full of notifications from friends posting or sending photos after voting. Some were with their whole families.

There was almost no long queue in front of each polling station. Some were trying to find their names in the voters’ list before entering voting station; some did not have to do that as they had checked it in advance through the mobile application of the National Election Committee (NEC).

The voters, observers and organizers were behaving in an orderly, calm and peaceful manner as if they were well accustomed to the process. By 1:00pm, the polling stations become less crowded as more than 70% of eligible voters already casted their votes before the closure at 3:00pm.

Voter turnout peaked at 84.58%, exceeding the previous four national elections since 2003.

No report of violence at all.

There were no angry, hateful and discriminative looks from the people, unlike in the 2013 and 2018 elections. Back then, during the electoral campaign, when the rally of the Cambodian People’s Party and the opposition came across each other, there was a strong sentiment of resentment and hatred from both sides.

This year, all eyes became peaceful and soft.

Workers and all Cambodians were given extra day off on Monday. So, they can go back to their hometown provinces on Saturday, vote on Sunday, and return back to their workplaces in the cities on Monday.

On Monday noon time, on National Road Number 1 that links Kandal, Prey Veng and Svay Rieng Provinces with Phnom Penh, the traffic already started to get congested.

At Neak Loeung Bridge (or Tsubasa Bridge), which is the longest bridge in Cambodia built by Japanese grant, a lot of motorbikes made their inbound travel back to the city. Some were stopping to take final photos before going back to work. Some were having a short break, eating Machu or Khmer pickled fruits. Yes, you read it right; they were taking a break on the bridge.

Police officers were busy regulating traffic on the bridge while some were taking meal from their lunch boxes.

Some motorbikes carried 3-4 people including small kids. Sometimes we can see small feet of kids sleeping in the middle of their parents. Some motorbikes of young workers carried living chickens, ducks and rice given by their farmer parents.

For all Cambodian professionals, there is a common practical joke on Facebook and social media. They often post their smiling photo with a caption, “tomorrow, I will do construction work as usual”. It does not necessary mean that all of them work in construction sector but it is a new trendy Khmer slang that says tomorrow is just another working day. A description of easy-going people.

But for the CPP’s politicians, probably they cannot afford to have business-as-usual days.

For the new generation leaders, they need to shoulder both voters’ expectations, and those of the senior leadership to carry forward the legacies of nation-building by consolidating the culture of peace, tolerant democracy based on Khmer Buddhist mentalities of mutual respect and peaceful coexistence, and promoting a more prosperous society as Cambodia aimed to become high-income economy by 2050.

Some foreign observers questioned why the CPP members were so enthusiastic about elections? Maybe it is because the leadership of CPP are perfectionist and prudent people that never take any situation lightly. They don’t underestimate rivals, and they are prudent at all times.

And they were right. Their prudence made the CPP win elections supported by high voter turnouts even if the opposition tried to find every possible means to destroy votes and destroy electoral process.

For the voters, their ballots represented their hope for an even better future. The future towards becoming a highly prosperous nation by 2050 with better quality of life and inclusive development.

For business people, they were relieved that stability remains firm in Cambodia. Instability and unpredictability are the worst enemy for business.

Following the last three elections, namely in 2013, 2018 and 2023, the development of these events can tell us that Cambodia can never get accustomed to Western democracy that is too individualist, and too selfish when the community interest carries less weight than individual interest and rights.

Cambodia has our own way of adapting Western democracy concept tailored for Cambodian society.

This is not different from the way the Khmer empire adapted Indian culture and blended it to construct unique Khmer civilization. It built a distinct civilization and all foreign observers can commonly agree that Cambodians are totally different from Indians.

And similarly, Cambodian democracy does not need to become like American, or European.

We don’t need to change our identity to please anyone.

Cambodia should continue to build democracy based on our own peaceful and tolerant ways in accordance with Khmer mentality and Buddhist teaching.

We don’t need to burn buildings, cars, and destroy public properties to be recognized as democracy. We don’t need to replicate the destruction of the Capitol, burn the whole city of Paris, bomb mosques, churches and synagogues, burn Quran, promote far right extremism, racism, anti-Asian violence, Islamophobia, etc. just to get recognized that we have great freedom of expression.

Cambodia can never understand that accusing someone as killers is acceptable under the freedom of expression. Cambodia can never understand that after mass killings of children every year in America, the rights to holding gun is still considered human rights.

These are absolutely not Khmer style and values. This is not a noble society we are trying to build.

We have our own Cambodian way, the Khmer Peaceful Democracy.

គ្រាធម្មតាមួយនៃប្រជាធិបតេយ្យសន្តិភាពនិយមបែបខ្មែរ!

លិខិតមិត្តអ្នកអាន, Freshnews, ២៥ កក្កដា ២០២៣ (តំណភ្ជាប់)

សម្រាប់អ្នកសង្កេតការណ៍បរទេស គេភ្ញាក់ផ្អើលដែលការបោះឆ្នោតនៅកម្ពុជាចាប់ផ្ដើមព្រលឹមខ្លាំងតាំងពីម៉ោង៧ព្រឹក។ ប៉ុន្តែសម្រាប់ជនជាតិខ្មែរនេះ គ្រាន់តែជាថ្ងៃធម្មតាមួយប៉ុណ្ណោះសម្រាប់ពួកយើង។ ពួកយើងចូលចិត្តទៅពេលព្រឹកព្រលឹមដើម្បីចៀសវាងការតម្រង់ជួរក្រោមពន្លឺថ្ងៃក្តៅ។

កាលពីថ្ងៃទី២៣ ខែកក្កដា នៅការិយាល័យបោះឆ្នោតក្នុងវិទ្យាល័យសម្តេច ហ៊ុន សែន ភ្នំពេញថ្មី មានការកកស្ទះចរាចរណ៍នៅម្តុំផ្លូវចូលសាលានៅចន្លោះម៉ោង៧ព្រឹក ដល់ម៉ោង៨ព្រឹក ដោយសារអ្នកបោះឆ្នោតចង់ទៅបោះឆ្នោតអោយបានលឿន។ នៅខាងក្នុងបរិវេណសាលារៀន បរិយាកាសមានភាពរស់រវើក។ ប្រជាជនមានភាពញញឹមញញែម ហើយថតរូបតាមទូរស័ព្ទដៃនៅមុខការិយាល័យបោះឆ្នោត ដោយ បង្ហាញស្នាមម្រាមដៃដែលប្រលាក់ទឹកខ្មៅរបស់ពួកគេ។

នៅម៉ោងប្រហែល ៧៖០០ព្រឹក យើងចាប់ផ្តើមឃើញពេញនៅលើ Facebook, Instagram និង Telegram ការជូនដំណឹងពីមិត្តភ័ក្តិដែលបានបង្ហោះ ឬផ្ញើរូបថតបន្ទាប់ពីបោះឆ្នោត។ អ្នកខ្លះបានថតជាមួយគ្រួសារទាំងមូលតែម្តងក៏មាន។ យើងស្ទើរតែមិនឃើញមានជួរវែងទេ នៅមុខការិយាល័យបោះឆ្នោតនីមួយៗ។ អ្នកខ្លះត្រូវឈរស្វែងរកឈ្មោះក្នុងបញ្ជីបោះឆ្នោតមុននឹងចូលបោះឆ្នោត។ អ្នកខ្លះមិនធ្វើបែបនេះទេ ព្រោះពួកគាត់បានពិនិត្យមើលបញ្ជីជាមុន តាមរយៈកម្មវិធីទូរស័ព្ទរបស់គណៈកម្មាធិការជាតិរៀបចំការបោះឆ្នោត (គ.ជ.ប)។

អ្នកបោះឆ្នោត អ្នកសង្កេតការណ៍ និងអ្នករៀបចំការបោះឆ្នោត សុទ្ធតែ មានអាកប្បកិរិយាប្រកបដោយសណ្តាប់ធ្នាប់ មានភាពត្រជាក់ហាក់ដូចជាពួកគេស៊ាំនឹងដំណើរការនេះរួចទៅហើយ។ ដល់ម៉ោង ១៖០០ រសៀល ការិយាល័យបោះឆ្នោតកាន់តែមានមនុស្សតិចទៅៗ ដោយសារថា ជាង៧0% នៃអ្នកមានសិទ្ធិបោះឆ្នោតបានទៅបោះឆ្នោតរួចទៅ ហើយមុនពេលដែលការិយាល័យបោះឆ្នោតត្រូវបិទនៅម៉ោង ៣៖០០ រសៀល។

ចំនួនអ្នកទៅបោះឆ្នោតបានកើនឡើងខ្ពស់ដល់ទៅ៨៤,៥៨% ដែលជាអត្រាខ្ពស់លើសពីការបោះឆ្នោតជាតិបួនលើកចុងក្រោយ ចាប់ពីឆ្នាំ ២០០៣។ យើងគ្មានឭរបាយការណ៍អំពី អំពើហិង្សាទាល់តែសោះ។ យើងមិនឃើញពលរដ្ឋមានក្រសែភ្នែកដែលពេញដោយ កំហឹង ការស្អប់ និងរើសអើងគ្នានោះទេ បើប្រៀបធៀបនឹងការបោះឆ្នោតឆ្នាំ២០១៣ និង ២០១៨។

កាលពីពេលនោះ ក្នុងអំឡុងពេលឃោសនាបោះឆ្នោត នៅពេលដែលក្បួនហែរគណបក្សរបស់សមាជិកគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា និងគណបក្សប្រឆាំងបានជួបគ្នាម្តងៗ យើងសង្កេតឃើញថា ពួកគេហាក់មានអារម្មណ៍ពេញដោយកំហឹង និងការស្អប់គ្នាទាំង សងខាង។ សម្រាប់ឆ្នាំនេះ យើងសង្កេតឃើញក្រសែភ្នែករបស់ពលរដ្ឋ ហាក់មានភាពត្រជាក់ និងស្រទន់។

កម្មករ និងពលរដ្ឋទូទៅ ត្រូវបានផ្តល់ថ្ងៃឈប់សម្រាកបន្ថែមនៅថ្ងៃច័ន្ទ។ ដូច្នេះ ពួកគេអាចត្រឡប់ទៅខេត្តកំណើតរបស់ពួកគេវិញនៅថ្ងៃសៅរ៍, ទៅបោះឆ្នោតថ្ងៃអាទិត្យ, ហើយត្រឡប់មកកន្លែងធ្វើការនៅក្នុងទីក្រុងវិញនៅថ្ងៃច័ន្ទ។ នាវេលាថ្ងៃត្រង់ ថ្ងៃច័ន្ទនៅលើផ្លូវជាតិលេខ១ ដែលតភ្ជាប់ខេត្តកណ្តាលព្រៃវែង និងខេត្តស្វាយរៀងមករាជធានីភ្នំពេញ ចរាចរណ៍បានចាប់ផ្តើមកកស្ទះ។ នៅលើស្ពានអ្នកលឿង ដែលជាស្ពានវែងជាងគេក្នុងប្រទេសកម្ពុជា សាងសង់ដោយជំនួយរបស់ជប៉ុន ម៉ូតូជាច្រើនគ្រឿងបានធ្វើដំណើរត្រឡប់ចូលក្រុងវិញ។

អ្នកខ្លះឈប់ថតរូបចុងក្រោយរបស់ពួកគេ មុនពេលត្រឡប់ទៅធ្វើការវិញ។ អ្នកខ្លះបានឈប់សម្រាកមួយភ្លែត ហូបម្ជូរនៅលើស្ពាន។ ពួកគេសម្រាកលំហែលើស្ពាន ហាក់បីដូចជាគ្មានរឿងអ្វីកើតឡើង។ ឯប៉ូលីសវិញកំពុងមមាញឹកក្នុងការគ្រប់គ្រង ចរាចរណ៍នៅលើស្ពាន ហើយប៉ូលីសខ្លះក៏ឆ្លៀតបរិភោគអាហារថ្ងៃត្រង់របស់ខ្លួននៅលើ ស្ពានដែរ។ ម៉ូតូខ្លះដឹកមនុស្ស ៣-៤ នាក់ ក្នុងនោះក៏មានក្មេងតូចៗ។ ពេលខ្លះយើងអាចឃើញជើងតូចៗរបស់កុមារដេកសណ្តូកនៅចន្លោះកណ្តាលរវាងឪពុកម្តាយរបស់ពួកគេ។ ម៉ូតូរបស់យុវជនខ្លះដឹកមាន់ ទា និងអង្ករ ដែលឪពុកម្តាយពួកគេផ្តល់ឱ្យ។

សម្រាប់អ្នកមានការងារធ្វើគេចូលចិត្តនិយាយលេងសើចតាម Facebook និងតាមបណ្ដាញសង្គមផ្សេងទៀត ដោយពួកគេបង្ហោះរូបថតញញឹមរបស់ពួកគេជាមួយនឹងចំណងជើងថា «ស្អែកធ្វើសំណង់ធម្មតា»។ វាមិនមែនមានន័យថា ពួកគេទាំងអស់គ្នាសុទ្ធតែធ្វើការក្នុងវិស័យសំណង់នោះទេ ប៉ុន្តែ នេះគឺជាពាក្យពេញនិយមសម័យថ្មី ដែលចង់និយាយថា ថ្ងៃស្អែកគ្រាន់តែជាថ្ងៃធ្វើការធម្មតាមួយប៉ុណ្ណោះ។

ប៉ុន្តែ សម្រាប់អ្នកនយោបាយរបស់គណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា ប្រហែលជាពួកគេមិនអាចមានថ្ងៃធ្វើការដូចធម្មតានោះទេ។ សម្រាប់អ្នកដឹកនាំជំនាន់ថ្មី ពួកគេចាំបាច់ត្រូវរែកពន់ក្តីសង្ឃឹមរបស់ អ្នកបោះឆ្នោតផង និងរបស់ថ្នាក់ដឹកនាំជំនាន់មុនផង ដើម្បីបន្តនូវមរតកនៃការកសាងប្រទេសជាតិ តាមរយៈការពង្រឹងកាន់តែរឹងមាំនូវវប្បធម៌សន្តិភាព ប្រជាធិបតេយ្យដែលមានភាពអធ្យាស្រ័យ ផ្អែកលើផ្នត់គំនិតព្រះពុទ្ធសាសនាខ្មែរដែលចេះគោរពគ្នាទៅវិញទៅមក និងចេះរួមរស់ជាមួយគ្នាដោយសន្តិភាព និងការអភិវឌ្ឍសង្គមឱ្យកាន់តែ រីកចម្រើនថែមទៀត ខណៈពេលដែលកម្ពុជាឈានឆ្ពោះទៅរកសេដ្ឋកិច្ចដែលមាន ចំណូលខ្ពស់នៅឆ្នាំ២០៥០។

អ្នកសង្កេតការណ៍បរទេសខ្លះចោទសួរថា ហេតុអ្វីបានជាសមាជិកគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា មានភាពបុរេសកម្មខ្លាំង និងរំជើបរំជួលជាមួយនឹងការបោះឆ្នោត? ប្រហែលជាដោយសារថា ថ្នាក់ដឹកនាំរបស់គណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា ជាថ្នាក់ដឹកនាំដែលទាមទារភាពឥតខ្ចោះ និងមានការប្រុងប្រយ័ត្នខ្ពស់ ដោយមិនមើលស្រាលស្ថានការណ៍។ ពួកគាត់មិន មើលស្រាលគូប្រជែងឡើយ ហើយតែងតែប្រុងប្រយ័ត្នគ្រប់ពេលវេលា។ ហើយពួកគាត់ពិតជាគិតត្រឹមត្រូវ។ ភាពប្រុងប្រយ័ត្នរបស់ពួកគាត់បានធ្វើឱ្យគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា ឈ្នះការបោះឆ្នោត ទន្ទឹមនឹងអត្រាអ្នកទៅបោះឆ្នោតខ្ពស់ ទោះបីជាបក្សប្រឆាំងព្យាយាមរកគ្រប់មធ្យោបាយដែលអាចធ្វើទៅបាន ដើម្បីបំផ្លាញសន្លឹកឆ្នោត និងបំផ្លាញដំណើរការបោះឆ្នោតក៏ដោយ។

សម្រាប់អ្នកបោះឆ្នោតសន្លឹកឆ្នោតរបស់ពួកគេតំណាងឱ្យក្តីសង្ឃឹមសម្រាប់អនាគតកាន់តែល្អប្រសើរ ជាអនាគតដែលឈានឆ្ពោះទៅរកប្រទេសដែលមានវិបុលភាពខ្ពស់នៅឆ្នាំ ២០៥០ ជាមួយនឹងគុណភាពជីវិតកាន់តែល្អប្រសើរសម្រាប់ពលរដ្ឋ និងការអភិវឌ្ឍប្រកបដោយបរិយាប័ន្ន។ សម្រាប់អ្នកជំនួញវិញ ពួកគេបានធូរស្រាលចិត្តយ៉ាងខ្លាំងដោយដឹងថា ស្ថិរភាពរបស់កម្ពុជានៅតែមានភាពរឹងមាំ។ សម្រាប់អ្នកជំនួញ អស្ថិរភាពនិងភាពមិនអាចព្យាករបាន គឺជាសត្រូវដ៏អាក្រក់បំផុតសម្រាប់ការប្រកបអាជីវកម្ម។

បន្ទាប់ពីការបោះឆ្នោតបីលើកចុងក្រោយគឺឆ្នាំ២០១៣, ២០១៨, និង ២០២៣, ការវិវត្តនៃព្រឹត្តិការណ៍ទាំងឡាយអាចប្រាប់យើងថា ប្រទេសកម្ពុជាមិនអាចទទួលយកបាន នូវលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យបែបបស្ចិមប្រទេសដែលមាន លក្ខណៈបុគ្គលនិយម និងអាត្មានិយម ហើយផលប្រយោជន៍សហគមន៍បែរជាមាន ទំងន់ស្រាលជាងផលប្រយោជន៍ និងសិទ្ធិបុគ្គលនោះទេ។

ប្រទេសកម្ពុជាមានវិធីផ្ទាល់ខ្លួនរបស់យើងក្នុងការប្រើគោលគំនិតលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យបែបបស្ចិមប្រទេសឱ្យសមស្របតាមបរិបទរបស់សង្គមកម្ពុជា។ នេះគឺមិនខុសអ្វីពីការណ៍ ដែលអាណាចក្រខ្មែរបានយកវប្បធម៌ឥណ្ឌាមកលាយបញ្ចូលគ្នាដើម្បីកសាងអរិយធម៌ ខ្មែរដែលមានភាពទោលឯករបស់ខ្លួននោះទេ។ ខ្មែរបានបង្កើតអរិយធម៌ដោយឡែករបស់ខ្លួន ហើយគ្មានបរទេសណាមួយគិតថាជនជាតិខ្មែរដូចជនជាតិឥណ្ឌានោះទេ។

ដូចគ្នានេះដែរ លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យនៅកម្ពុជាមិនចាំបាច់ត្រូវចម្លងឱ្យដូចប្រជាធិបតេយ្យអាមេរិកនិងអឺរ៉ុបនោះទេ។ យើងមិនចាំបាច់ផ្លាស់ប្តូរអត្តសញ្ញាណរបស់យើងដើម្បីផ្គាប់ចិត្តនរណាម្នាក់នោះទេ។ កម្ពុជាគួរបន្តកសាងលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យដោយឈរលើមាគ៌ាសន្តិភាព និងភាព អធ្យាស្រ័យរបស់យើងផ្ទាល់តាមចិត្តគំនិតខ្មែរ និងការប្រៀនប្រដៅព្រះពុទ្ធសាសនា។

យើងមិនចាំបាច់ដុតអគារ ឡាន និងបំផ្លាញទ្រព្យសម្បត្តិសាធារណៈ ដើម្បីឱ្យគេទទួលស្គាល់ថា យើងមានលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យនោះទេ។ យើងមិនចាំបាច់ធ្វើត្រាប់តាមគេក្នុងការបំផ្លាញអគាររដ្ឋសភាកាពីតូលរបស់អាមេរិក ដុតទីក្រុងប៉ារីសទាំងមូល បំផ្ទុះគ្រាប់បែកនៅវិហារអ៊ីស្លាម គ្រឹស្ត និងជ្វីព ដុតគម្ពីកូរ៉ាន់ និងជំរុញការផ្សព្វផ្សាយលទ្ធិជ្រុលនិយម ការរើសអើងជាតិសាសន៍ ការប្រើអំពើហឹង្សាលើជនជាតិអាស៊ីនិងការជំរុញការស្អប់ខ្ពើមសាសនាអ៊ីស្លាម។ល។ ដើម្បីឱ្យគេទទួលស្គាល់ថា យើងមានសេរីភាពអស្ចារ្យនៅក្នុងការបញ្ចេញមតិនោះទេ។

កម្ពុជាពិតជា មិនអាចយល់បានទេថា ការចោទប្រកាន់នរណាម្នាក់ថា ជាឃាតករ គឺជាសិទ្ធិសេរីភាពនៃការបញ្ចេញមតិ។ កម្ពុជាពិតជាមិនអាចយល់បានទាល់តែសោះថា បន្ទាប់ពីមានការបាញ់សម្លាប់កុមារជារៀងរាល់ឆ្នាំនៅអាមេរិក សិទ្ធិកាន់កាំភ្លើងនៅតែត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាសិទ្ធិមនុស្ស។ ទាំងនេះ មិនមែនជាឥរិយាបថ និងគុណតម្លៃរបស់ខ្មែរទេ។ នេះមិនមែនជាសង្គមដ៏ឧត្តុង្គឧត្តម ដែលយើងកំពុងព្យាយាមកសាងនោះទេ។ យើងមានវិធី របស់ខ្មែរយើងនោះគឺប្រជាធិបតេយ្យ សន្តិភាពនិយមបែបខ្មែរ៕

Facebook in Cambodian politics

Opinion, Asia Times, 18 July 2023 (Link)

This is direct interference by a private foreign company in the domestic affairs of a sovereign state

Many Cambodian people started to familiarize themselves with Facebook probably in the late 2000s. Back then, people used it simply to connect with friends.

Cambodia started to see Facebook being used in the political domain mainly from the 2013 general election.

It is not far-fetched to say that Facebook was a major communication tool in pushing the opposition in Cambodia to win an unprecedented 55 seats in 2013. The opposition also used Facebook to mobilize people to the unprecedented mass protest in December 2013. The protest took a violent turn in January 2014 with destructive demonstrators who were later cracked down on by the government.

For the opposition, the chain of events had brought them an inch close to toppling the ruling government and gaining power. For the ruling Cambodian People’s Party (CPP), the events were putting the country an inch close to civil war.

The CPP was finally awakened to the danger of a color revolution, which was not yet a known concept in Cambodia at that time.

Similar political events can be seen around the world during that period, for instance the Arab Spring that occurred between 2011 and 2012 in countries such as Tunisia (Jasmine Revolution), Egypt, Libya, Syria and Yemen. Documentaries were made to suggest a major role of Facebook in launching these color revolutions.

The results of the Arab Spring were nothing but tragedy and endless crisis. What started off as peaceful pro-democracy protests turned into civil wars in Libya, Syria and Yemen, displacing or killing millions of people. Tunisia lost stability. Tunisia has had 12 governments in the last 10 years. Some questioned why after 10 years since the Arab Spring, countries that fought for dignity and democracy are still far from it.

The violence in 2013-2014 gave CPP a big lesson in terms of communication strategy.

The CPP believed that it had left Facebook to be monopolized by the opposition and had ignored this space for far too long. The CPP was a latecomer in terms of utilization of Facebook in politics. It was not until September 20, 2015, that Prime Minister Hun Sen officially launched his Facebook page.

The battle on Facebook increased in the run-up up to 2018 election, with more CPP supporters becoming more active to increase their political space on Facebook. The opposition thus lost its monopoly on Facebook.

In general, those who can read Khmer can understand that the political battles on Facebook are fierce.

As the mainstream media tend to perceive that the Cambodian government is authoritarian, there has been less scrutiny of the ways the opposition have been communicating their political messages, which were violent and racist. Their messages are often written in Khmer to hide them from the eyes of English-language media.

The opposition has taken this kind of political culture since the first election in 1993 by undermining the trust toward the government in whatever means possible, including promoting division of classes, encouraging civil disobedience and military mutiny, and inciting anti-Vietnamese and later anti-Chinese sentiment among voters.

It took 24 years for the Special Rapporteur on the situation of human rights in Cambodia to acknowledge on September 27, 2017, that the opposition were using hate speech. In a very indirect and soft tone, the then-Special Rapporteur Rhona Smith wrote in her statement that “the same is true of earlier rhetoric from other parties inciting hatred.”

Direct stakeholder

In 2023, as Cambodia is approaching another election, Facebook has undergone a major turning point in Cambodian politics by changing its role from being a mere political platform to adopting a role akin to a regulator.

This is nothing but becoming a direct stakeholder of Cambodian politics.

In late June, Facebook’s oversight board recommended that the platform suspend the Cambodian prime minister’s account for violent language. In response, Hun Sen deleted his Facebook account with more than 14 million followers, and the government expelled Facebook representatives and stopped all activities it had with Facebook.

It said in a statement that the government had found irregularities in Facebook’s services for users in Cambodia, such as the creation of fake accounts, risk of private data, use and collection of private data, dissemination of fake news, lack of accountability and transparency, and interference in the country’s political affairs.

The members of the oversight board were later declared persona non grata.

When a dozen of unelected private individuals, completely unknown to the Cambodian public, attempt to censor the prime minister’s speech within Cambodian political discourse, this is direct interference by a private foreign company in the domestic affairs of a sovereign state.

So a red line has been crossed by Facebook, and Cambodian leaders have lost their trust in the platform.

From Facebook’s perspective, probably there is nothing it can do about its inability to control the vast pool of messages with ill intentions, especially when the platform allows fake identities to exist.

When “likes” and “shares” are the motivational drives for Facebook users, it can create a breeding ground for extremism and populism.

From the government’s perspective, it is extremely problematic when the authorities cannot enforce the law against those who insult His Majesty the King, make slanderous comments against the dignity of public individuals, or disseminate fake border maps to accuse the government of ceding territory to a neighboring country.

In fact, Cambodia’s is not the only case in which states have difficulty striking a balance between the promotion of the freedom of expression through the flourishing social media and the maintenance of the rule of law and public order.

In France, Facebook was considered a supportive tool for violence by the gilet jaunes in 2018. Facebook’s latest algorithm change favors wildly popular organic posts, rather than those from media organizations and the gilet jaunes’ protests have benefited from the new code. In the recent violent protests, President Emmanuel Macron also blamed social media for fueling violence.

Nonetheless, maybe it is hard to blame Facebook and other social media because basically they are not accountable for state’s security and public order.

When Facebook cannot assist the government in enforcing the rule of law, governments have no choice but to find their own ways and means, because the government is the elected representative of the people, and it has to be accountable toward the people in terms of protecting peace, rule of law, security and public order.

After all, what is the purpose of authority if the rule of law cannot be enforced? This question touches to the core raison d’etre of the state itself.

As the trend continues, it is not hard to see that the Cambodian government has started to reconsider its view about Facebook in terms of political communication tool, and to seek better ways to handle social media while trying to maintain the rule of law, national security and public order.